Tại một góc văn phòng ở Tokyo, Shota Shimizu nhấc điện thoại. Giọng anh điềm tĩnh và chuyên nghiệp. Đầu dây bên kia là bộ phận nhân sự của một công ty chăm sóc người cao tuổi. Anh không phải nhân viên, cũng chẳng phải người thân. Anh là một “bóng ma” được thuê mướn. Khách hàng của anh, một nữ nhân viên trẻ, đang ngồi ở nhà, quá lo lắng và kiệt quệ để có thể tự mình thực hiện cuộc gọi này.
“Kỳ vọng ban đầu của cô ấy khác xa với thực tế công việc”, Shimizu giải thích ngắn gọn. “Cô ấy sẽ gửi lại đồng phục và chìa khóa tủ qua đường bưu điện”.
Cuộc gọi kết thúc. Một mối quan hệ lao động chấm dứt. Không có những cuộc đối thoại căng thẳng, không có những lời níu kéo gượng gạo, không có cảm giác tội lỗi. Chỉ có sự im lặng và một hóa đơn trị giá 50.000 yên (khoảng 350 USD).
Shimizu làm việc cho Momuri, một trong số hàng chục “công ty nghỉ việc hộ” đang mọc lên như nấm tại Nhật Bản. Ngay cái tên của nó đã là một lời thú nhận thầm lặng: Momuri – “Tôi không thể chịu đựng được nữa”.
Đây không chỉ là một dịch vụ, mà là một lối thoát, một phao cứu sinh cho những người lao động đã bị dồn đến chân tường trong những môi trường làm việc độc hại. Và sự bùng nổ của nó đang kể một câu chuyện lớn hơn nhiều về sự thay đổi kiến tạo trong tâm hồn người lao động Nhật Bản và có thể là cả thế giới.
Khi lòng trung thành sụp đổ và sự im lặng lên ngôi
Trong nhiều thập kỷ, nền tảng của văn hóa doanh nghiệp Nhật Bản được xây dựng trên một hợp đồng xã hội bất thành văn: một người, một công việc, một công ty, trọn đời. Người làm công (salaryman) được tôn vinh vì lòng trung thành tuyệt đối, vì sự nhẫn nại cống hiến, thể hiện qua những ngày làm việc kéo dài đến vô tận và cả những buổi nhậu bắt buộc với cấp trên sau giờ làm. Nghỉ việc, đặc biệt là trước tuổi nghỉ hưu, bị xem là một sự phản bội, một vết nhơ trong sự nghiệp.
Nhưng thành trì văn hóa ấy đang lung lay tận gốc rễ. Sự sụp đổ của nền kinh tế bong bóng những năm 1990, kết hợp với một thực tế không thể đảo ngược – dân số già hóa và lực lượng lao động thu hẹp – đã trao cho người lao động một quyền lực mới: quyền lựa chọn. “Hiện nay, thị trường lao động Nhật Bản có rất nhiều cơ hội việc làm”, Kaoru Tsuda, nhà nghiên cứu tại Trung tâm Nghiên cứu Tuyển dụng Indeed ở Tokyo, nhận định.
Sự thay đổi này đã tạo ra một mảnh đất màu mỡ cho các dịch vụ taishoku daiko (nghỉ việc hộ). Khi Momuri mới thành lập vào năm 2022, họ xử lý khoảng 200 ca mỗi tháng. Giờ đây, con số đó đã tăng vọt lên 2.500, theo lời người sáng lập Shinji Tanimoto. Khách hàng của họ không chỉ là những người trẻ thuộc gen Z và millennials, những người vốn đặt nặng sức khỏe tinh thần hơn lòng trung thành mù quáng, mà còn có cả những người lao động đã ngoài 80.
Ngày càng nhiều lao động trẻ ở Nhật Bản tìm đến các công ty như Momuri để nhờ… từ chức hộ (Ảnh: Pixta).
Tại sao một người lại phải trả tiền để nghỉ việc? Câu trả lời nằm sâu trong cấu trúc thứ bậc và tâm lý ngại đối đầu của văn hóa Nhật. Việc đối mặt với cấp trên để thông báo một quyết định “gây mất mặt” như nghỉ việc có thể tạo ra một áp lực tâm lý khổng lồ.
Nhiều người kể lại rằng họ đã bị gây áp lực, bị sỉ vả, hoặc bị làm cho cảm thấy tội lỗi tột cùng. Trong một nền văn hóa luôn đề cao sự hài hòa (wa) và tránh xung đột bằng mọi giá, việc thuê một bên thứ ba trung lập để thực hiện “công việc bẩn thỉu” này trở thành một giải pháp hoàn hảo.
“Thường thì phản ứng của các công ty sẽ theo trình tự: đầu tiên là ngạc nhiên, sau đó là tức giận”, Taishi Kusano, người điều hành công ty nghỉ việc hộ Oitoma, cho biết. Nhưng dần dần, sự ngạc nhiên đó đã nhường chỗ cho sự chấp nhận. “Giờ có nơi chỉ đơn giản đáp lại: ‘À, tôi hiểu rồi’”.
Sự bình thường hóa này được chứng thực bằng số liệu: một khảo sát năm 2024 của Tokyo Shoko Research cho thấy, gần 10% doanh nghiệp Nhật Bản thừa nhận từng nhận được đơn nghỉ việc qua trung gian. Đó là một con số đáng kinh ngạc, cho thấy xu hướng này không còn là hiện tượng bên lề.
“Khi con người không thể nói ra cảm xúc thật của mình và bị dồn đến giới hạn, những dịch vụ như thế này trở thành lối thoát”, giáo sư Keiko Ishii, chuyên gia về nhận thức xã hội tại Đại học Nagoya, phân tích. Lời từ chức được thuê ngoài chính là triệu chứng của một căn bệnh lớn hơn: sự mất kết nối và nỗi sợ hãi trong môi trường làm việc.
Từ bỏ như một hành động tái sinh
Điều đáng chú ý là, câu chuyện về làn sóng chuyển việc ở Nhật không chỉ nhuốm màu tiêu cực của sự trốn chạy. Với nhiều người, đó là một hành động giải phóng, một cách để giành lại quyền kiểm soát cuộc đời.
Keisuke Ochi, 45 tuổi, từng gắn bó nhiều năm với một công ty phân phối. Nhưng đại dịch Covid-19 đã khiến anh nhận ra mình đã đánh mất quá nhiều thời gian quý giá bên gia đình. Anh gọi quyết định nghỉ việc là “bước ngoặt cuộc đời”.
Giờ đây, Ochi làm việc cho một công ty dịch vụ tài chính với lịch trình linh hoạt hơn. “Tôi thực sự cảm thấy hạnh phúc khi được ăn tối cùng vợ con”, anh chia sẻ. “Đó là khoảng thời gian mà trước đây tôi không trân trọng, nhưng giờ thì tôi hiểu nó quý giá đến nhường nào”.
Còn với Kento Sano, 31 tuổi, anh từng rời bỏ công việc ổn định tại một công ty du lịch lớn để tự khám phá những hướng đi mới. Sau hành trình thử sức, anh quay trở lại ngành du lịch trong vai trò hoàn toàn khác tại một startup năng động. “Tôi tin rằng sức mạnh lớn nhất là được làm điều mình yêu, trong khi vẫn sống đúng với những điều khiến bản thân thấy hào hứng mỗi ngày”, Sano nói.
Những câu chuyện này cho thấy việc từ bỏ không còn đồng nghĩa với thất bại. Trong bối cảnh mới, nó là biểu hiện của sức mạnh, của sự tự nhận thức và lòng dũng cảm để theo đuổi một cuộc sống ý nghĩa hơn. Các công ty nghỉ việc hộ, dù chỉ là một công cụ, lại đang vô tình trở thành chất xúc tác cho sự thay đổi này, giúp người lao động vượt qua rào cản cuối cùng để bắt đầu một chương mới.
Trong bối cảnh mới, từ chức là biểu hiện của sức mạnh, của sự tự nhận thức và lòng dũng cảm để theo đuổi một cuộc sống ý nghĩa hơn (Ảnh: Shutterstock).
Hồi chuông cảnh báo vang sang phương Tây
Dù văn hóa công sở Mỹ khác biệt đáng kể so với Nhật Bản, sẽ là một sai lầm nếu các nhà lãnh đạo phương Tây coi “nghỉ việc qua trung gian” chỉ là một câu chuyện kỳ lạ ở xứ sở mặt trời mọc. Như tiến sĩ Cheryl Robinson – người chuyên về các lĩnh vực lãnh đạo, thay đổi và nghề nghiệp – đã cảnh báo, trong thế giới siêu kết nối ngày nay, một trào lưu địa phương hoàn toàn có thể lan rộng thành một xu hướng toàn cầu. Và những điều kiện cho sự nảy nở của dịch vụ này đang dần hội tụ tại Mỹ và nhiều quốc gia khác.
Hãy nhìn vào bức tranh toàn cảnh: sau làn sóng “đại từ chức”, tình trạng kiệt sức và căng thẳng nơi làm việc ngày càng trở nên phổ biến. Cùng lúc đó, sự bùng nổ của nền kinh tế tự do (gig economy) đã khiến việc thuê ngoài các dịch vụ cá nhân, kể cả việc “nghỉ việc hộ”, trở nên không còn xa lạ.
Thế hệ nhân viên trẻ cũng ngày càng đề cao sức khỏe tinh thần và khao khát được làm chủ công việc của mình. Đặc biệt, xu hướng làm việc từ xa đã vô tình tạo ra một khoảng cách cảm xúc. Khi bạn chưa từng bước chân vào văn phòng, chưa từng gặp mặt trực tiếp sếp hay đồng nghiệp, thì việc nói lời chia tay với công việc ấy có thể trở nên vừa khó xử, vừa… trống rỗng.
Trong bối cảnh đó, viễn cảnh một dịch vụ giúp bạn “biến mất” khỏi công ty một cách nhẹ nhàng với giá vài trăm đô la hoàn toàn có thể trở nên hấp dẫn. Nó có thể chưa xuất hiện dưới dạng một công ty chính thức, nhưng những hành vi tương tự như “ghosting” – nhân viên đột ngột biến mất không một lời từ biệt – đã là một thực tế nhức nhối.
Thay vì chờ đợi đến khi nhận được một cuộc gọi từ “công ty nghỉ việc hộ” của nhân viên mình, các nhà lãnh đạo thông thái cần nhìn nhận xu hướng này như một hồi chuông cảnh báo sớm. Sự tồn tại của nó là bằng chứng không thể chối cãi về một văn hóa doanh nghiệp đã thất bại.
Trong bối cảnh nền kinh tế “gig” phát triển và việc thuê ngoài đã trở nên phổ biến, một dịch vụ giúp bạn nghỉ việc nhẹ nhàng hoàn toàn có thể nở rộ tại Mỹ trong 3–5 năm tới (Ảnh: Getty).
Giải pháp: Xây dựng cánh cửa luôn mở
Giải pháp để những “bóng ma” như Momuri không có đất sống không nằm ở việc gây khó dễ cho người muốn ra đi. Ngược lại, nó nằm ở việc xây dựng một môi trường làm việc đủ an toàn và cởi mở để nhân viên không cần phải trốn chạy.
Điều này đòi hỏi một sự thay đổi căn bản trong tư duy lãnh đạo:
Khuyến khích giao tiếp thẳng thắn: Tạo ra các kênh đối thoại chính thức và phi chính thức, nơi nhân viên có thể nói lên sự thật mà không sợ bị trù dập. Một chính sách “mở cửa” thực sự, chứ không chỉ là khẩu hiệu.
Cải thiện quy trình nghỉ việc: Biến buổi phỏng vấn thôi việc (exit interview) thành một cơ hội học hỏi quý giá để cải thiện tổ chức, thay vì một nỗ lực cuối cùng để gây áp lực giữ chân nhân viên.
Xử lý tận gốc các hành vi độc hại: Chủ động xác định và loại bỏ những “quả táo thối” trong văn hóa, dù đó là quản lý hay nhân viên, trước khi sự độc hại của họ lan rộng.
Đầu tư vào con người: Khi nhân viên cảm thấy được quan tâm, được đầu tư phát triển và nhìn thấy một con đường sự nghiệp rõ ràng, họ sẽ ít có khả năng rời đi một cách đột ngột và tiêu cực.
Một tổ chức thực sự vững mạnh không phải là nơi không ai rời bỏ, mà là nơi mọi người cảm thấy đủ an toàn để nói lời từ chức một cách đàng hoàng. Bởi vì những nhân viên cảm thấy được trân trọng, ngay cả khi họ không còn làm việc cho bạn, mới chính là những đại sứ thương hiệu tốt nhất mà một doanh nghiệp có thể có.
