Các sàn thương mại điện tử luôn phong phú hàng hóa nhưng cũng đầy rẫy hàng giả, hàng kém chất lượng – Ảnh: BÉ HIẾU
“Ở các chợ đầu mối và chợ truyền thống, chẳng hạn thịt heo không đảm bảo quy trình từ trang trại đến bàn ăn, không đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm thì ban quản lý chợ và các bộ phận chức năng khác ở các chợ cũng phải chịu trách nhiệm.
Vì vậy, ở môi trường giao dịch trực tuyến, các sàn thương mại điện tử cần có trách nhiệm trong kiểm soát thông tin người bán hoặc phát hiện xử lý và cần cấm quảng cáo, rao bán hàng giả, hàng kém chất lượng… để tạo môi trường kinh doanh lấy chất lượng sản phẩm làm tiêu chí quan trọng”, một chuyên gia kinh tế ở TP.HCM nhìn nhận.
Vô lý khi không bị xử lý
PGS.TS Nguyễn Hữu Huân – trưởng bộ môn thị trường tài chính thuộc khoa ngân hàng Trường Kinh doanh UEH (Đại học Kinh tế TP.HCM) – nhìn nhận khi đọc quy định các sàn thương mại điện tử, các sàn đều có yêu cầu nhà bán hàng cung cấp giấy tờ đầy đủ.
Nhưng vấn đề ở chỗ khi thực thi thì không ai kiểm tra giám sát, sàn chỉ mới mở ra chính sách đánh giá sao hoặc report (phản hồi) nếu khách hàng gặp hàng giả, hàng nhái.
Nhưng theo ông Huân, vẫn còn tồn tại thực tế khách hàng chấp nhận, biết là hàng giả vẫn mua hàng, gây trở ngại cho việc giám sát, quản lý.
“Chẳng hạn loa nghe nhạc thương hiệu Marshall chính hãng có giá thấp nhất khoảng 5 – 6 triệu đồng/chiếc. Nhưng cũng hình dạng giống nhau, tên hiệu cũng giống, trên Shopee chỉ vài trăm ngàn đồng. Người tiêu dùng vẫn mua vì rẻ dù biết đó không phải hàng thật. Và câu chuyện phản hồi hàng giả bị bỏ ngỏ”, ông Huân nói.
Theo ông, các sàn thương mại điện tử cần có cơ chế phát hiện và rà soát lại hàng nhái, hàng giả; có trách nhiệm so sánh giá, xác minh để loại bỏ hàng không chất lượng, xử lý không cho đăng ký kinh doanh trên sàn.
Việc này không ai khác ngoài thẩm quyền và trách nhiệm của các sàn thương mại điện tử. Đến lúc các sàn phải tính toán giải pháp quản lý mới và trách nhiệm trong thời đại kinh tế số bùng nổ.
Ông Quang Phú – chủ sạp tạp hóa tại một chợ ở quận Tân Bình (TP.HCM) – nói: “Nếu sạp của tôi bán hàng giả hay kém chất lượng, khách hàng phản ánh thì ban quản lý chợ cũng phải chịu trách nhiệm. Thật quá vô lý khi các sàn thương mại điện tử bán hàng gian, hàng giả mà không bị xử lý gì. Như vậy khách hàng khi không mua được hàng giả giá rẻ ở chợ chúng tôi thì họ lên sàn là có ngay”.
Nhiều sản phẩm bảo vệ sức khỏe, sắc đẹp rao báo rộn ràng trên mạng, trên các sàn thương mại điện tử, nhưng để biết hàng giả – hàng thật rất khó phân biệt, thậm chí nhiều doanh nghiệp sản xuất cho biết nguy cơ hàng giả cao – Ảnh chụp màn hình: THẢO THƯƠNG
Quy định thương mại điện tử lỏng lẻo
Theo các chuyên gia pháp lý, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 quy định tổ chức, cá nhân thiết lập và vận hành nền tảng số trung gian chịu trách nhiệm với người tiêu dùng theo quy định của pháp luật về thương mại điện tử trong trường hợp tổ chức, cá nhân kinh doanh trong nước và nước ngoài bán, cung cấp sản phẩm, hàng hóa, dịch vụ cho người tiêu dùng trên lãnh thổ Việt Nam.
Như vậy chủ sở hữu sàn thương mại điện tử bán hàng phải có trách nhiệm với người tiêu dùng đã sử dụng trang thương mại điện tử để mua hàng nhưng gặp phải hàng giả, hàng kém chất lượng.
Đó là quy định về trách nhiệm liên đới đối với chủ sở hữu sàn thương mại điện tử đối với chất lượng sản phẩm được bày bán trên nền tảng của mình. Thế nhưng cơ chế quản lý, giám sát chất lượng sản phẩm vẫn còn bỏ ngỏ.
Luật sư Lê Trung Phát cho rằng với sự bùng nổ của các sàn giao dịch điện tử như hiện nay có thể cung cấp và chiếm thị phần rất lớn trong các giao dịch mua bán hàng hóa, dịch vụ.
Thế nhưng với các quy định hiện hành (nghị định 52/2013 được sửa đổi bổ sung bởi nghị định 85/2021) cho thấy có sự lỏng lẻo, không kịp thời điều chỉnh các hoạt động trên sàn thương mại điện tử. Đặc biệt là không quy rõ trách nhiệm của sàn thương mại điện tử trong việc yêu cầu người bán phải cung cấp giấy tờ hợp pháp liên quan sản phẩm, dịch vụ.
Hiện pháp luật chỉ quy định trách nhiệm một cách chung chung. Tại điều 36 nghị định 52 “… yêu cầu thương nhân, tổ chức, cá nhân là người bán trên sàn thương mại điện tử cung cấp thông tin theo điều 29”. Trong khi điều 29 chỉ quy định về các thông tin như tên, trụ sở, giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh, mã số thuế.
“Nếu nhìn một cách trực diện thì các hàng giả, hàng nhái ở trên nền tảng này còn dễ phát hiện hơn so với mua bán tại các cửa hàng, tạp hóa, chợ… vì nó được đăng công khai giá, công dụng, xuất xứ. Để từ đó người làm công tác quản lý hay người tiêu dùng có thể sớm nhận dạng và kiểm tra hoặc từ chối mua các sản phẩm này”, ông Phát nêu ý kiến.
Nhiều thiết bị điện tử giả mạo các thương hiệu do Công an TP Hà Nội triệt phá – Ảnh: NGỌC BÍCH
Cần xử nghiêm
Theo luật sư Mai Thị Thảo, tình trạng hàng giả xuất hiện tràn lan trên các sàn thương mại điện tử đang gióng lên hồi chuông báo động về sự buông lỏng quản lý và thiếu trách nhiệm của một số nền tảng trong kiểm soát chất lượng sản phẩm.
“Chúng tôi từng tiếp nhận nhiều trường hợp doanh nghiệp bị mạo danh thương hiệu, bị bán phá giá bởi hàng nhái, gây thiệt hại nghiêm trọng cả về uy tín lẫn doanh thu.
Điều đáng lo ngại là nhiều mặt hàng giả từ Yến sào Khánh Hòa, mỹ phẩm đến giày thể thao Adidas vẫn được rao bán công khai với giá siêu rẻ, mà ai có kinh nghiệm kinh doanh đều hiểu rằng mức giá đó là bất hợp lý.
Các doanh nghiệp chân chính không thể cạnh tranh nổi nếu hàng giả không bị loại bỏ. Tôi cho rằng việc các sàn thương mại điện tử chỉ gỡ sản phẩm khi có phản ánh là không đủ.
Pháp luật hiện hành – như Luật Thương mại, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và nghị định 98/2020 – đã trao cho sàn thương mại điện tử vai trò chủ động trong kiểm duyệt, cảnh báo và xử lý. Nhưng thực tế cho thấy sự chủ động đó vẫn còn rất yếu”, bà Thảo nêu quan điểm.
Với kinh nghiệm làm việc cùng các doanh nghiệp trong lĩnh vực thương mại điện tử và sở hữu trí tuệ, luật sư Thảo cho rằng nhu cầu bảo vệ thương hiệu trên nền tảng số đang gia tăng rõ rệt.
Không ít doanh nghiệp đã phải khởi kiện hoặc yêu cầu bồi thường do bị xâm phạm thương hiệu trên các sàn lớn. Đây là hệ quả tất yếu nếu chúng ta không có cơ chế phối hợp hiệu quả giữa doanh nghiệp, cơ quan quản lý và nền tảng phân phối số.
“Tôi cho rằng cần một chiến lược đồng bộ như tăng mức phạt với sàn vi phạm, công khai các trường hợp tái phạm nhiều lần, và đặc biệt là hỗ trợ doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận các giải pháp pháp lý từ việc cảnh báo, yêu cầu gỡ bỏ đến xử lý tranh chấp.
Nếu không có hành lang pháp lý đủ mạnh và một hệ sinh thái pháp lý đồng hành thì hàng giả sẽ tiếp tục lộng hành, làm méo mó thị trường và gây tổn hại dài lâu cho cả người tiêu dùng lẫn doanh nghiệp”, bà Thảo chia sẻ.
Đồ họa: TẤN ĐẠT
Phải chịu trách nhiệm thông tin trên nền tảng của mình
Cuối năm 2024, Sở Công Thương TP.HCM đã có văn bản gửi đến các sàn thương mại điện tử và các doanh nghiệp về việc tuân thủ các quy định liên quan quảng cáo và kinh doanh thực phẩm chức năng, thực phẩm bảo vệ sức khỏe…
Sở này yêu cầu các đơn vị chỉ được quảng cáo các sản phẩm thực phẩm chức năng đã được cơ quan có thẩm quyền cấp giấy xác nhận nội dung quảng cáo. Sở này cũng yêu cầu các sàn thương mại điện tử thiết lập quy trình kiểm duyệt nội dung quảng cáo, phải chịu trách nhiệm về thông tin sản phẩm được đăng bán trên nền tảng của mình.
Ngoài ra để minh bạch thị trường, ngăn chặn tình trạng hàng giả, hàng nhái và trốn thuế trên sàn thương mại điện tử, Chính phủ đã yêu cầu Bộ Công Thương nghiên cứu, sửa đổi theo thẩm quyền hoặc đề xuất cấp có thẩm quyền sửa đổi các văn bản quy phạm pháp luật về thương mại điện tử để định danh người bán thông qua VNeID.
Quý 1-2025, người Việt chi hơn 100.000 tỉ đồng mua hàng online
Theo báo cáo tổng quan thị trường sàn bán lẻ trực tuyến quý 1-2025, do nền tảng phân tích dữ liệu Metric.vn công bố, tổng doanh số toàn thị trường thương mại điện tử Việt Nam trong ba tháng đầu năm đạt 101.400 tỉ đồng, tăng hơn 42% so với cùng kỳ năm 2024. Sản lượng tiêu thụ đạt 950 triệu sản phẩm, tăng 24% so với quý 1 năm ngoái.
Trong đó ngành hàng sức khỏe trên sàn thương mại điện tử ghi nhận doanh số nổi bật nhất, cụ thể từ nhóm sản phẩm chăm sóc sức khỏe và thực phẩm chức năng, lần lượt đạt 2.309 tỉ đồng và 2.266 tỉ đồng.
Nguyễn Văn Khánh diễn lại việc sản xuất 220.000 chai nhớt giả các thương hiệu lớn đã được tung ra thị trường thông qua các sàn thương mại điện tử – Ảnh: CACC
Hàng giả tràn lan trên sàn thương mại điện tử
Hiệp hội Thương mại điện tử (VECOM) ước tính quy mô thương mại điện tử Việt Nam năm 2024 đạt 32 tỉ USD và đạt tốc độ tăng trưởng 27%. Trong đó, bán lẻ hàng hóa trực tuyến đạt 22,5 tỉ USD, tăng 30% so với năm trước, và dự kiến năm nay sẽ bứt tốc. Cùng với tăng trưởng là rủi ro hàng giả, hàng kém chất lượng cũng tăng theo.
Ngày 8-6, trao đổi với Tuổi Trẻ, chị Nguyễn Thanh Xuân (quận Tân Bình, TP.HCM) kể chị hay mua tổ yến và yến đã chế biến trên tài khoản Facebook của đồng hương, mua mỗi gam yến tinh chế sợi giá 2 triệu đồng.
Trong lần xem livestream, thấy yến tinh chế sợi chỉ mức 1,5 triệu đồng/gam, chị Xuân mua thử.
“Tôi thấy chất lượng na ná loại tôi hay mua ở người quen. Thấy rẻ, tôi mua thêm 10 hũ yến chưng 35.000 đồng/hũ, mua 10 hũ tặng 1 hũ, dùng cũng ổn. Có phải yến thật 100% thì tôi không tài nào biết được.
Dùng xong chỉ biết dùng hai từ “trộm vía”, vì nếu may mắn gặp rẻ mà ngon, còn hàng dỏm tôi dừng mua”, chị Xuân nói. Thực tế hiện nay trên các sàn thương mại điện tử, các sản phẩm yến bán buôn nhộn nhịp với vô vàn mức giá. Chẳng hạn trên Shopee, yến chưng có mức 17.000 đồng/hũ, mua 10 hũ tặng 1 hũ; có loại “siêu” rẻ chỉ 9.000 đồng/hũ…
Trong khi người tiêu dùng khó phân biệt chất lượng, nhưng doanh nghiệp sản xuất rất rõ quy trình với sản phẩm thật – giả. Ông Nguyễn Thanh Hải (tổng giám đốc Công ty Yến sào Khánh Hòa) chia sẻ “yến mà cũng có giá rẻ đến vậy không thể nghĩ ra” khi chỉ có trên mạng và các sàn thương mại điện tử, giá được rao bán 9.000 – 15.000 đồng/hũ.
Ông Hải đánh giá: “Chắc chắn đó là yến giả! Mức giá hoàn toàn không tương xứng với giá trị thật của tổ yến. Yến hũ giả sử dụng các nguyên liệu thay thế như gelatin, đường hóa học, hương liệu tổng hợp… có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, đặc biệt với trẻ em và người cao tuổi”.
Chợ mạng lâu nay “níu” chân người mua trước hết vì rẻ. Nắm bắt tâm lý khách hàng, các chủ shop online chọn hàng giá rẻ là chiến lược kinh doanh khi lên sàn.
Một chủ shop yến chưng online tại TP.HCM giải thích: “Yến có nhiều loại nhưng bán chạy nhất vẫn là loại mềm giá. Yến chưng dạng hũ chục ngàn đồng/hũ cũng xuất phát từ việc cạnh tranh nên lựa chọn sản phẩm bán cần rẻ, sau mới nói chất lượng”.
Chính vì giá rẻ mà sản phẩm giả tung ra thị trường gắn mác hàng thật, ông Nguyễn Thanh Hải cho biết đó là lý do vì sao thị trường hiện nay chứng kiến sự bùng phát tràn lan của các sản phẩm mang danh “yến sào” nhưng thực chất là hàng giả, hàng nhái, hàng kém chất lượng và không rõ nguồn gốc xuất xứ.
Đánh giá các kênh phân phối hàng giả, ông Hải nhìn nhận đó là các kênh phân phối trực tuyến như các sàn thương mại điện tử, mạng xã hội, livestream… vì sản phẩm giả ở “chợ” online không chịu bất kỳ sự kiểm soát nào, việc xác thực người bán còn lỏng lẻo.
Đề xuất các giải pháp kiểm soát tình trạng hàng nhái và hàng kém chất lượng, theo ông Hải, cần triển khai đồng bộ thực tế nhiều giải pháp hoàn thiện hành lang pháp lý và siết chặt thực thi, như Luật Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, ghi nhãn sản phẩm, quản lý thực phẩm chức năng, xử phạt hành vi gian lận thương mại; tăng cường kiểm tra giám sát thị trường, đặc biệt kênh online.
Ông Hải nhấn mạnh: “Phải áp dụng biện pháp quản lý công nghệ định danh người bán trên sàn thương mại điện tử, xác minh thông tin pháp lý, mã số thuế, nguồn gốc sản phẩm. Và phải xây dựng hệ thống lọc và cảnh báo sản phẩm vi phạm bằng công nghệ trí tuệ nhân tạo.
Dẫn chứng như ngành yến, cần sao chép cơ sở dữ liệu điện tử quốc gia về các doanh nghiệp, sản phẩm yến sào hợp pháp, cùng với các nền tảng quản lý truy xuất nguồn gốc (QR code, blockchain…), tạo thành chuỗi kiểm soát xuyên suốt từ sản xuất – phân phối – tiêu dùng”.
Trong khi đó, đại diện nhà phân phối sữa của Nhật Bản tại TP.HCM cho hay nhiều thực phẩm bảo vệ sức khỏe hay sữa, thực phẩm chức năng xuất phát từ tâm lý ham rẻ khi mua trên online và nhận biết thật – giả của người tiêu dùng còn yếu.
Theo vị này, cần đẩy mạnh truyền thông, phối hợp giữa doanh nghiệp, cơ quan chức năng… tổ chức gian hàng trải nghiệm phân biệt hàng thật – hàng kém chất lượng tại siêu thị, hội chợ, trường học, bệnh viện… hoặc khuyến khích người tiêu dùng trở thành “người giám sát thị trường” thông qua các nền tảng tiếp nhận phản ánh và tố cáo vi phạm.
“Thậm chí có thể thành lập liên minh doanh nghiệp trong từng ngành hàng như ngành yến, ngành sữa hay các ngành hàng thực phẩm sức khỏe, sắc đẹp… nhằm tạo ra mạng lưới cảnh báo sớm và cùng nhau bảo vệ uy tín thương hiệu”, vị này đặt ra các giải pháp.
Người dân dễ dàng nhận, trả hàng từ các công ty giao hàng tại nhà ở TP.HCM sau khi đã mua hàng trực tuyến – Ảnh: BÉ HIẾU
Hình rao thật nhưng giao hàng không thật
Từng phụ livestream bán hàng cho một shop online, chị Thùy Trang (quê Phú Yên) kể “hàng hiệu” shop không thiếu nhưng chủ yếu hàng trôi nổi.
Chị Trang nói: “Mức giá quảng cáo trên phiên livestream do chủ cửa hàng này tự định giá, để cạnh tranh. Chẳng hạn dép Adidas, Nike ở trung tâm thương mại hay cửa hàng chính hãng có giá gần 1,4 – 1,8 triệu đồng/đôi, nhưng ở đây tôi thấy chủ shop bán có vài trăm ngàn đồng, cao nhất 300.000 đồng; mẫu mã giống nhau chỉ khác nhau ở chỗ… mang vài hôm sẽ hỏng”.
Chị Nguyễn Thị Lan (cộng tác viên của một nhãn hàng về thực phẩm chức năng ở một tỉnh miền Trung) cho hay các sàn thương mại điện tử thoải mái với quảng cáo rao bán hàng, miễn đủ giấy tờ chứng từ.
“Nhiều chủ shop kinh doanh online rao sản phẩm với những công dụng như hát trong tai vì ít bị quản lý, ít bị siết chặt hay phạt tiền.
Chất lượng hàng không ai biết, chỉ có chủ hàng mới biết, có khi rao hình ảnh thật nhưng giao thì hàng không thật như hình vì giá rẻ. Nhưng họ bán được, mình bán được. Vì vậy trên các sàn online sản phẩm đủ các loại, chỉ thiếu người mua, không thiếu hàng”, chị Lan lý giải.
Người tiêu dùng “hoa mắt”
Chị P.T.C. (TP.HCM) bị thoái hóa đốt sống cổ và chọn cách chữa trị theo hướng Đông y. Khi châm cứu xong, chị được phòng khám bán kèm một thực phẩm bảo vệ sức khỏe là viên vai gáy có mức giá 180.000 đồng/lọ 30 viên.
Tuy nhiên khi uống hết một lọ, chị lên Shopee tìm mua cho tiện. Chị “hoa mắt” vì có quá nhiều sản phẩm bảo vệ sức khỏe vai gáy với mức giá 85.000 – 485.000 đồng/lọ. Điều đáng nói các sản phẩm có tên đều na ná, thậm chí “dính” vài từ của sản phẩm thương hiệu nước ngoài và đều giới thiệu sản phẩm của chính hãng A, chính hãng B…
“Lúc này sự lựa chọn của tôi là mua theo linh cảm mách bảo, sức khỏe có bị đánh lừa thì tôi hoàn toàn không biết”, chị C. nói thêm.
* Ông Nguyễn Duy Vĩ (giám đốc Công ty truyền thông Buzi, TP.HCM):
Làm căng bị dọa khóa shop
Việc phát hiện hàng loạt sai phạm trên các sàn thương mại điện tử thời gian gần đây cho thấy nhiều câu chuyện về mặt tối của sự phát triển.
Tôi đã nhiều lần report các shop bán hàng giả, hàng kém chất lượng, hàng nhái thương hiệu của tôi nhưng đổi lại là sự im lặng hoặc phản hồi rất máy móc, thậm chí khi tôi làm căng hơn thì họ khóa luôn shop của tôi. Còn về việc muốn báo cáo cho các cơ quan chức năng thì thật sự cũng không biết báo cáo ở đâu.
Cơ chế quản lý và xử phạt chưa thật sự đủ tính răn đe. Các kênh phản hồi của sàn và cả các cơ quan quản lý cũng không thật sự rõ ràng và hiệu quả. Để kiện một sản phẩm nhái hoặc giả trên các sàn là một sự khó khăn rất lớn khi các quy định chưa rõ ràng và thiếu một bộ phận chịu trách nhiệm chính từ sàn thương mại điện tử cũng như cơ quan quản lý.
Các sàn thương mại điện tửT như Shopee và Lazada phải chịu trách nhiệm đền bù cụ thể vì nếu để lọt các gian hàng bán hàng giả một cách trót lọt trong thời gian dài. Việc thiếu kiểm soát chặt chẽ đối với các sản phẩm được đăng bán trên nền tảng của họ là không thể chấp nhận.
Các sàn này hưởng lợi từ phí giao dịch và doanh thu, nhưng lại không chịu trách nhiệm tương xứng khi để hàng giả tràn lan, gây ảnh hưởng đến cả người tiêu dùng và các nhà phân phối chính hãng, các doanh nghiệp. Các sàn cần phải chịu trách nhiệm pháp lý và các cơ quan quản lý nên áp dụng các biện pháp chế tài mạnh mẽ hơn để ngăn chặn tình trạng này.
