Cải cách thuế chứng khoán: Cần một lộ trình, không phải một cú nhảy vọt

Cải cách thuế chứng khoán: Cần một lộ trình, không phải một cú nhảy vọt

Dự thảo Luật Thuế thu nhập cá nhân (thay thế) do Bộ Tài chính công bố mới đây đưa ra một đề xuất đáng chú ý về cách thức đánh thuế đối với thu nhập từ chuyển nhượng chứng khoán. Đề xuất này nhanh chóng thu hút sự quan tâm rộng rãi và làm dấy lên nhiều tranh luận trong giới đầu tư cũng như các chuyên gia tài chính.

Không chỉ là vấn đề kỹ thuật trong phương pháp tính thuế, sự thay đổi còn tiềm ẩn những tác động sâu rộng, có thể ảnh hưởng trực tiếp đến tính ổn định và triển vọng phát triển của thị trường vốn Việt Nam trong thời gian tới.

Đề xuất mới trong chính sách thuế: Khởi đầu cho một cuộc tranh luận

Theo quy định hiện hành, thuế thu nhập cá nhân (TNCN) đối với hoạt động chuyển nhượng chứng khoán được tính theo tỷ lệ 0,1% trên giá trị giao dịch của từng lần chuyển nhượng, không phân biệt việc giao dịch đó có phát sinh lợi nhuận hay không. Cơ chế này đã được áp dụng ổn định trong khoảng một thập niên và thường được đánh giá cao nhờ tính đơn giản, dễ thực hiện, đồng thời góp phần đảm bảo nguồn thu bền vững cho ngân sách nhà nước.

Tuy nhiên, chính sự đơn giản ấy lại bộc lộ một bất cập đáng kể: nhà đầu tư vẫn phải nộp thuế ngay cả khi phát sinh thua lỗ. Điều này tạo nên một nghịch lý, đi ngược với bản chất của sắc thuế thu nhập, vốn chỉ áp dụng trong trường hợp có thu nhập thực tế phát sinh. Không chỉ ảnh hưởng đến tâm lý của người đầu tư, cách tiếp cận này còn tiềm ẩn nguy cơ làm xói mòn niềm tin vào sự hợp lý và tính công bằng của chính sách thuế hiện nay.

Trong bối cảnh đó, dự thảo luật đề xuất một phương án mới, theo đó áp dụng mức thuế suất 20% trên phần lợi nhuận ròng, được xác định bằng chênh lệch giữa giá bán và giá mua cùng với các khoản chi phí hợp lý liên quan đến việc tạo ra thu nhập từ hoạt động chuyển nhượng chứng khoán trong năm tính thuế. Trường hợp không xác định được giá mua và các chi phí liên quan, thuế sẽ được tính bằng cách lấy giá bán chứng khoán nhân với thuế suất 0,1% trên từng lần chuyển nhượng.

Cách tiếp cận này có thể được xem là một điều chỉnh tích cực về mặt nguyên lý. Việc loại bỏ tình trạng thu thuế ngay cả khi không có lãi cho thấy sự tiệm cận hơn với thông lệ quốc tế và phù hợp với nguyên tắc đánh thuế dựa trên thu nhập thực tế phát sinh.

Tuy nhiên, khi bước vào giai đoạn thực thi, phương pháp tính thuế dựa trên lợi nhuận ròng lại đặt ra không ít thách thức, cả về mặt kỹ thuật lẫn năng lực quản lý thuế. Điều này đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng từ phía cơ quan chức năng cũng như người nộp thuế. Bên cạnh đó, nhiều lo ngại về hiệu quả của chính sách này cũng được nêu lên.

Chính sách thuế và cuộc đua thu hút dòng vốn trong ASEAN

Một trong những nội dung gây tranh cãi nhiều nhất trong dự thảo luật này chính là đề xuất áp dụng mức thuế suất 20% trên phần lợi nhuận ròng từ hoạt động chuyển nhượng chứng khoán. Mức thuế này được đánh giá là tương đối cao khi so sánh với chính sách thuế tại nhiều quốc gia trong khu vực, đặc biệt là những nước có cấu trúc thị trường vốn tương đồng và cạnh tranh với Việt Nam.

Tại Thái Lan, một trong những quốc gia cạnh tranh trực tiếp với Việt Nam trong việc thu hút dòng vốn đầu tư, chính phủ nước này vẫn duy trì chính sách miễn thuế thu nhập từ chuyển nhượng vốn đối với nhà đầu tư cá nhân khi bán cổ phiếu của các công ty niêm yết trên sàn giao dịch chứng khoán. Chính sách này được xem là yếu tố quan trọng góp phần giữ chân và thu hút dòng vốn trên thị trường chứng khoán (TTCK) trong nước.

Tại Malaysia, chính sách thuế cũng đang vận động theo xu hướng tương tự. Mặc dù quốc gia này đã mở rộng cơ sở thu thuế bằng cách áp dụng thuế trên lợi nhuận từ chuyển nhượng vốn đối với cổ phiếu chưa niêm yết và một số loại tài sản khác kể từ năm 2024, toàn bộ hoạt động giao dịch cổ phiếu trên sàn Bursa Malaysia vẫn được miễn thuế thu nhập từ chuyển nhượng vốn. Điều này đồng nghĩa với việc cả nhà đầu tư trong nước và nhà đầu tư nước ngoài đều không phải nộp thuế TNCN đối với giao dịch cổ phiếu niêm yết.

Việc chủ động loại trừ các giao dịch niêm yết khỏi diện chịu thuế cho thấy rõ định hướng của Malaysia trong việc duy trì sức cạnh tranh và tăng cường khả năng thu hút vốn cho TTCK trong nước. Điều này đặc biệt có ý nghĩa trong bối cảnh khu vực ASEAN đang bước vào giai đoạn cạnh tranh gay gắt nhằm thu hút dòng vốn đầu tư quốc tế.

Singapore thậm chí còn theo đuổi chính sách cởi mở hơn khi kiên định duy trì nguyên tắc miễn thuế hoàn toàn đối với thu nhập từ lãi vốn đối với nhà đầu tư cá nhân. Các khoản lợi nhuận phát sinh từ hoạt động đầu tư chứng khoán, dù có nguồn gốc trong nước hay nước ngoài, đều không bị đánh thuế nếu được xác định là hoạt động đầu tư vốn thuần túy, không mang tính chất kinh doanh thường xuyên. Chính sách nhất quán này góp phần củng cố vị thế của Singapore như một trung tâm tài chính thân thiện với nhà đầu tư, đồng thời trở thành điểm đến ưu tiên của dòng vốn trong khu vực nhờ môi trường pháp lý ổn định và minh bạch.

Tại Philippines, mặc dù trong thời gian dài đã áp dụng thuế giao dịch chứng khoán ở mức tương đối cao là 0,6% giá trị giao dịch, quốc gia này vẫn không đánh thuế thu nhập cá nhân đối với phần lợi nhuận phát sinh từ giao dịch cổ phiếu niêm yết. Đáng chú ý, vừa qua, Chính phủ Philippines đã thực hiện nhiều cải cách thông qua việc ban hành Luật Thúc đẩy hiệu quả thị trường vốn. Theo đó, mức thuế suất đối với giao dịch chứng khoán được giảm từ 0,6% xuống còn 0,1%. Hướng điều chỉnh này thể hiện rõ quyết tâm đồng bộ hóa chính sách thuế với thông lệ khu vực, qua đó thúc đẩy thanh khoản thị trường và tạo điều kiện thuận lợi hơn cho dòng vốn đầu tư dài hạn.

Ngay cả tại Indonesia, một thị trường có nhiều điểm tương đồng với Việt Nam về chính sách thuế đối với nhà đầu tư chứng khoán, chính phủ nước này vẫn lựa chọn duy trì mức thuế cố định là 0,1% tính trên giá trị giao dịch cổ phiếu niêm yết. Mức thuế này được xem là hình thức thuế cuối cùng, góp phần đơn giản hóa quy trình kê khai và nộp thuế, đồng thời hạn chế nguy cơ đánh thuế hai lần hoặc phát sinh tranh chấp liên quan đến việc xác định chi phí đầu tư.

Như vậy, chính sách thuế của Việt Nam đang bộc lộ dấu hiệu thiếu đồng bộ với xu hướng ưu đãi đầu tư mà nhiều quốc gia trong khu vực đang triển khai nhằm giữ chân dòng vốn. Chính sự chênh lệch này làm dấy lên lo ngại rằng thay vì gia tăng nguồn thu ngân sách như kỳ vọng, chính sách thuế mới có thể khiến dòng vốn rút khỏi TTCK Việt Nam, từ đó ảnh hưởng tiêu cực đến thanh khoản và độ sâu của thị trường trong nước.

Từ nguyên lý đến thực tiễn: Những giới hạn của mô hình thuế mới

Việt Nam hoàn toàn có cơ sở để xem xét lại phương thức đánh thuế thu nhập phát sinh từ hoạt động chuyển nhượng chứng khoán. Tuy nhiên, việc lựa chọn mô hình thuế mới cần được cân nhắc một cách thận trọng trên ba nền tảng chính: nguyên lý thuế, khả năng thực thi trong thực tiễn quản lý và mức độ tương thích với môi trường cạnh tranh toàn cầu.

Về mặt học thuật, việc đánh thuế trên phần lợi nhuận ròng thay vì trên tổng giá trị giao dịch được xem là một bước đi đúng hướng xét trên nguyên tắc công bằng. Bởi lẽ, bản chất của thuế thu nhập là chỉ áp dụng đối với phần lợi tức thực sự phát sinh, trong khi tình trạng nhà đầu tư vẫn bị đánh thuế ngay cả khi thua lỗ rõ ràng là một bất cập kéo dài cần được điều chỉnh. Tuy nhiên, nếu sự công bằng trên lý thuyết không đi cùng với khả năng thực thi trong thực tế, thì chính sách thuế sẽ khó đạt được hiệu quả lâu dài.

Với hệ thống dữ liệu giao dịch hiện nay vẫn còn phân tán, thiếu sự kết nối đồng bộ giữa các cơ quan quản lý thị trường, công ty chứng khoán, cơ quan thuế và nhà đầu tư, việc xác định giá vốn, chi phí khấu trừ hoặc lợi nhuận thực tế sẽ gặp nhiều trở ngại.

Một chính sách được thiết kế theo lý tưởng nhưng lại đặt gánh nặng hành chính lên người nộp thuế, đồng thời tạo ra khoảng trống cho tranh chấp hoặc gian lận, sẽ rất khó mang lại hiệu quả ngân sách như kỳ vọng ban đầu.

Vấn đề thứ hai liên quan đến thiết kế thuế suất. Mức thuế 20% trên phần lợi nhuận ròng có thể được xem là hợp lý nếu nằm trong một hệ thống thuế được hoàn thiện đồng bộ. Khi đó, nhà đầu tư có thể được khấu trừ khoản lỗ qua các năm, được hưởng ưu đãi theo thời gian nắm giữ hoặc được miễn giảm đối với nhóm nhà đầu tư nhỏ lẻ.

Tuy nhiên, khi các cơ chế hỗ trợ này chưa được thiết lập đầy đủ, mức thuế nói trên dễ trở thành rào cản tâm lý, khiến nhà đầu tư cảm thấy bị đối xử thiếu công bằng dù họ tham gia thị trường hợp pháp.

Trong bối cảnh dòng vốn đầu tư ngày càng linh hoạt và có xu hướng dịch chuyển sang những thị trường có môi trường đầu tư thuận lợi hơn, một chính sách thuế kém cạnh tranh có thể khiến thị trường Việt Nam mất đi sức hấp dẫn trong mắt nhà đầu tư cá nhân.

Thuế chứng khoán: Cải cách có lộ trình

Cần nhìn nhận thực tế rằng không có mô hình thuế nào là hoàn toàn phù hợp trong mọi điều kiện kinh tế. Điều quan trọng nằm ở sự hài hòa giữa thiết kế chính sách và năng lực thực thi của hệ thống, đồng thời phải đáp ứng được kỳ vọng của cộng đồng nhà đầu tư về tính công bằng và tính minh bạch. Với hiện trạng hiện nay, một mô hình thuế vừa bảo đảm công bằng vừa có khả năng triển khai cần được thực hiện theo lộ trình từng bước, có phân loại đối tượng và phương thức áp dụng linh hoạt.

Trước mắt, có thể tiếp tục duy trì cơ chế thu thuế cố định ở mức 0,1% trên giá trị giao dịch như một lựa chọn mặc định đối với nhà đầu tư cá nhân nhỏ lẻ. Đây là nhóm đối tượng thường không có đủ nguồn lực để kê khai đầy đủ các chi phí phát sinh trong quá trình đầu tư. Song song đó, cần mở thêm lựa chọn cho phép nhà đầu tư chuyên nghiệp hoặc cá nhân có nhu cầu được quyết toán theo lợi nhuận thực tế, với điều kiện có thể chứng minh đầy đủ hồ sơ và chứng từ hợp lệ.

Về dài hạn, việc chuyển sang mô hình đánh thuế dựa trên phần lợi nhuận ròng cần được triển khai cùng với một gói cải cách đồng bộ, bao gồm: (i) xây dựng hệ thống dữ liệu kết nối giữa cơ quan thuế, sở giao dịch chứng khoán, tổ chức lưu ký và bù trừ chứng khoán cùng các công ty chứng khoán; (ii) phát triển hạ tầng số đủ mạnh để ghi nhận tức thời các giao dịch và chi phí đầu tư; (iii) ban hành quy định rõ ràng về các khoản chi phí hợp lý được phép khấu trừ cùng với chính sách phân loại và cơ chế hỗ trợ, miễn, giảm thuế phù hợp.

Thuế suất cũng cần được điều chỉnh phù hợp với mặt bằng chung trong khu vực, có thể đặt trong khoảng từ 5-10% nhằm bảo đảm tính cạnh tranh và thu hút dòng vốn dài hạn. Đặc biệt, cần xem xét cho phép nhà đầu tư được khấu trừ lỗ giữa các năm hoặc ít nhất là trong cùng kỳ tính thuế, để giảm thiểu rủi ro và tạo cảm giác công bằng khi tham gia thị trường vốn.

Một chính sách thuế hiệu quả phải là sự kết hợp hài hòa giữa mục tiêu tăng thu ngân sách và vai trò hỗ trợ thị trường phát triển. Nếu chỉ tập trung vào nguồn thu mà bỏ qua năng lực tăng trưởng nội sinh của thị trường, chính sách thuế sẽ trở thành lực cản thay vì là công cụ điều tiết hợp lý. Ngược lại, nếu thuế được thiết kế như một công cụ hỗ trợ linh hoạt và khôn khéo, thị trường sẽ có điều kiện phát triển theo hướng minh bạch, lành mạnh và bền vững.

Trong bối cảnh Việt Nam đang nỗ lực nâng hạng TTCK, thu hút dòng vốn dài hạn và xây dựng một hệ thống tài chính toàn diện, việc hoạch định chính sách thuế cần được tiếp cận với tinh thần cải cách thực chất, phù hợp với năng lực triển khai và mục tiêu xây dựng nội lực cho thị trường phát triển bền vững trong dài hạn.

Lưu Minh Sang (Trường Đại học Kinh tế – Luật, ĐHQG TPHCM)

TBKTSG

– 13:00 31/07/2025