Mo Gawdat, cựu Giám đốc Kinh doanh của Google X – “lò thí nghiệm” cho những ý tưởng điên rồ nhất của gã khổng lồ công nghệ, đã dội một gáo nước lạnh vào những người lạc quan. “Ý tưởng cho rằng trí tuệ nhân tạo sẽ tạo ra công việc mới là 100% nhảm nhí”, ông tuyên bố thẳng thừng. Chính start up của ông, Emma.love, được xây dựng bởi vỏn vẹn 2 chuyên gia phần mềm và chính ông, với sự hỗ trợ đắc lực của AI. Một dự án như vậy, trong quá khứ, sẽ ngốn nguồn lực của 350 con người.
Lời cảnh báo của Gawdat không chỉ nhắm vào những công việc tay chân hay lặp đi lặp lại. Ông tin rằng ngay cả những vị trí sáng tạo và quản lý cấp cao cũng không thể an toàn. Từ biên tập video, sản xuất podcast, thậm chí cho đến CEO, tất cả đều có nguy cơ bị thay thế. “Sẽ đến lúc hầu hết những CEO bất tài sẽ bị thay thế”, Gawdat nói, bởi một Trí tuệ Nhân tạo Tổng quát (AGI) sẽ “giỏi hơn con người trong mọi lĩnh vực”.
Đây không phải là một tiếng nói đơn độc. Lập luận của Gawdat đang cộng hưởng với một xu hướng đáng lo ngại đã âm ỉ trong nhiều thập kỷ, điều mà các nhà kinh tế học giờ đây mới có đủ dữ liệu để chứng minh: công nghệ đã trở thành một kẻ hủy diệt việc làm ròng.
Làn sóng hủy diệt lặng lẽ
Xuyên suốt lịch sử, chúng ta luôn tin vào một giao ước ngầm với công nghệ: máy móc giải phóng con người khỏi công việc cũ, và những ngành công nghiệp mới sẽ mọc lên để đón nhận họ. Giao ước này đã đúng trong một thời gian dài. Thống kê cho thấy, 60% lực lượng lao động ngày nay đang làm những nghề không hề tồn tại vào năm 1940.
Thế nhưng, bước ngoặt dường như đã xảy ra. David Autor, nhà kinh tế học danh tiếng từ Viện Công nghệ Massachusetts (MIT), lập luận rằng kể từ thập niên 1980, sự cân bằng đã bị phá vỡ. Số công việc bị tự động hóa lấy đi đã không còn được bù đắp đủ bằng số công việc mới được tạo ra.
Sự khác biệt cốt lõi nằm ở bản chất của công nghệ. Autor chỉ ra rằng, những cỗ máy mạnh mẽ hơn con người, như máy kéo, thường đóng vai trò bổ trợ, giúp một nông dân có thể làm việc năng suất gấp nhiều lần, qua đó khuếch đại năng lực lao động. Ngược lại, những cỗ máy thông minh hơn con người, như AI, lại có xu hướng thay thế hoàn toàn sức lao động, không cần đến sự giám sát hay vận hành theo cách truyền thống.
Và AI đang ngày một thông minh hơn, nhanh hơn, với tốc độ cấp số nhân. Một báo cáo của OECD và nghiên cứu của PricewaterhouseCoopers đã dự báo rằng có tới 15-30% việc làm tại các nền kinh tế phát triển đang đứng trước nguy cơ tự động hóa cao. Đây không còn là câu chuyện về những cánh tay robot trong nhà máy, mà là về những thuật toán có thể viết code, chẩn đoán bệnh, phân tích tài chính, hay thậm chí là điều hành một tập đoàn.
Công nghệ là để bổ trợ công việc hay thay thế con người? Đây vốn là một cuộc tranh luận kéo dài nhiều thập kỷ. Nhưng những nghiên cứu học thuật gần đây cho thấy, công nghệ thực ra đã là một kẻ phá hủy việc làm ròng trong nhiều chục năm qua (Ảnh: Adobe Stock).
Cuộc dịch chuyển lớn, không phải ngày tận thế
Tuy nhiên, bức tranh không hoàn toàn phủ một màu xám xịt. Giữa những dự báo về “ngày tận thế việc làm”, một báo cáo quan trọng từ cơ quan Jobs and Skills Australia (JSA) đã đưa ra một góc nhìn khác, lạc quan và thực tế hơn: AI sẽ thay đổi công việc nhiều hơn là thay thế hoàn toàn.
Trong nghiên cứu toàn diện nhất từng được thực hiện tại Australia, JSA đã vẽ ra một bản đồ chi tiết về tác động của AI lên thị trường lao động. Kết quả thật bất ngờ.
Không phải công nhân nhà máy, mà chính là những công việc “cổ cồn trắng”. Các nhân viên văn phòng, lễ tân, kế toán, chuyên viên bán hàng, marketing, quan hệ công chúng, và thậm chí cả lập trình viên và nhà phân tích kinh doanh đều đối mặt với khả năng bị AI đảm nhận phần lớn nhiệm vụ. Đây là những công việc vốn ít bị ảnh hưởng bởi các làn sóng tự động hóa trước đây.
Ngược lại, những công việc đòi hỏi sự khéo léo của đôi tay, sự tương tác trực tiếp giữa người với người và khả năng ứng biến trong môi trường thực tế lại trở thành “vùng an toàn”. Đó là nhân viên vệ sinh, giặt là, lao động xây dựng và khai khoáng, nhân viên ngành khách sạn – dịch vụ lưu trú.
Phát hiện quan trọng nhất của JSA là gần 1/2 lực lượng lao động hiện tại đang làm những nghề có mức độ tự động hóa thấp nhưng mức độ hỗ trợ bởi AI ở mức trung bình. Điều này có nghĩa là họ sẽ chứng kiến một sự “chuyển đổi” trong công việc, chứ không phải một sự “phá vỡ” hoàn toàn. Một kế toán viên có thể không còn phải nhập liệu thủ công, thay vào đó họ sẽ sử dụng AI để phân tích các bộ dữ liệu khổng lồ và đưa ra tư vấn chiến lược.
Đáng chú ý hơn, khi JSA mô hình hóa 3 kịch bản khác nhau về tốc độ áp dụng AI từ nay đến năm 2050, tất cả đều cho ra một kết quả chung: số việc làm tại Úc vào năm 2050 sẽ nhiều hơn trong kịch bản có AI so với không có AI. Dù tăng trưởng việc làm có thể chậm lại trong thập kỷ tới khi nền kinh tế thích ứng, nhưng sau đó sẽ tăng tốc mạnh mẽ hơn.
Dữ liệu từ Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) cũng củng cố cho nhận định này. Dù 41% nhà tuyển dụng toàn cầu thừa nhận có kế hoạch cắt giảm nhân sự vì AI, nhưng có tới 77% doanh nghiệp lại đang lên kế hoạch nâng cấp kỹ năng (upskilling) cho lực lượng lao động hiện tại để họ làm việc hiệu quả hơn cùng AI. Các công ty không lao vào một cuộc “thay máu” ồ ạt, mà đang tìm cách tích hợp và thích nghi.
Vẫn có góc nhìn lạc quan cho rằng AI là đối tác, không phải kẻ thù của con người (Ảnh: Linkedin).
Những hệ lụy vượt ngoài bảng lương
Cuộc cách mạng AI không chỉ dừng lại ở thị trường lao động. Tác động của nó sẽ lan tỏa, định hình lại những trụ cột cơ bản của nền kinh tế toàn cầu.
Nguy cơ giảm phát mang tính cơ cấu: Khi máy móc ngày càng rẻ và thông minh, chúng có thể tạo ra hàng hóa và dịch vụ với chi phí cận biên gần bằng không. Cùng lúc đó, nếu thất nghiệp gia tăng trên diện rộng, tổng cầu của nền kinh tế sẽ suy yếu. Cung tăng vọt trong khi cầu sụt giảm là công thức hoàn hảo cho một thời kỳ giảm phát kéo dài, một cơn ác mộng đối với các ngân hàng trung ương.
Chính phủ phình to và sự trỗi dậy của UBI: Trong kịch bản thất nghiệp hàng loạt, chính phủ khó có thể đứng yên. Áp lực xã hội sẽ buộc họ phải can thiệp bằng các chính sách tái phân phối thu nhập và tài sản.
Ý tưởng về thu nhập cơ bản phổ quát (UBI) – một khoản trợ cấp định kỳ mà chính phủ cấp cho mọi công dân mà không cần điều kiện – sẽ không còn là một thử nghiệm bên lề mà có thể trở thành một chính sách trọng tâm. Đây chính là viễn cảnh mà Mo Gawdat hướng tới, nơi con người được giải phóng khỏi gánh nặng mưu sinh để theo đuổi những giá trị sống đích thực.
Cuộc chiến công nghệ toàn cầu: Ai làm chủ AI, người đó làm chủ tương lai. Cuộc đối đầu giữa Washington và Bắc Kinh sẽ không còn xoay quanh thuế quan đối với giày thể thao hay nông sản. Nó đã và đang chuyển dịch thành một cuộc đua công nghệ khốc liệt, mang tính động và biến đổi không ngừng.
Không giống như lợi thế so sánh trong thương mại (vốn mang tính “tĩnh”), lợi thế trong công nghệ có thể được tạo ra, nâng cấp và mất đi trong chớp mắt. Đối với các nhà đầu tư và hoạch định chính sách, việc hiểu rõ bản chất của cuộc chiến này quan trọng hơn bất kỳ cuộc chiến thương mại nào.
Con người sẽ đứng đâu trong kỷ nguyên mới?
Vậy, đâu là lối ra cho người lao động? Câu trả lời không nằm ở việc chống lại AI, mà là học cách “khiêu vũ” cùng nó.
Tỷ phú Mark Cuban và CEO Nvidia Jensen Huang tin rằng chìa khóa nằm ở việc kết hợp kỹ năng chuyên môn về AI với những kỹ năng mềm độc đáo của con người. Sẽ luôn cần có người lập trình, huấn luyện, giám sát các hệ thống AI và dạy người khác cách sử dụng chúng.
Ông Barney Glover, Ủy viên của JSA, nhấn mạnh sự cấp bách của việc cải tổ hệ thống giáo dục. “AI giờ là một kỹ năng nền tảng”, ông nói. “Tất cả chúng ta rồi sẽ phải trở thành một dạng kỹ sư gợi lệnh (prompt engineer) nào đó”. Nhưng quan trọng hơn cả việc học cách “ra lệnh” cho AI, là việc trau dồi những kỹ năng mà AI khó có thể bắt chước: tư duy phản biện, nhận thức sâu sắc, trí tuệ cảm xúc và khả năng sáng tạo. Đây chính là những giá trị cốt lõi mà các ngành khoa học xã hội và nhân văn đã bồi đắp cho nhân loại suốt hàng thế kỷ.
Để quá trình chuyển đổi diễn ra suôn sẻ, sự hợp tác giữa doanh nghiệp và người lao động là tối quan trọng. Việc áp đặt AI một cách máy móc sẽ chỉ gây ra sự phản kháng và đổ vỡ. Thay vào đó, việc cùng nhau thiết kế cách thức triển khai công nghệ, đảm bảo người lao động được tham gia vào quá trình này, sẽ mang lại kết quả tối ưu cho cả hai bên.
Để sống sót trong kỷ nguyên AI, con người nên học cách “khiêu vũ” cùng nó, ứng dụng công nghệ để tăng năng suất (Ảnh: Okoone).
Có lẽ, tác động sâu sắc nhất của AI không nằm ở việc nó lấy đi hay tạo ra bao nhiêu việc làm, mà ở chỗ nó buộc chúng ta phải đặt lại câu hỏi nền tảng: Mục đích của công việc là gì?
“Chúng ta vốn không được sinh ra để thức dậy mỗi sáng và dành 20 tiếng một ngày chỉ để làm việc”, Mo Gawdat chiêm nghiệm. “Chúng ta đã định nghĩa sai lầm mục đích sống của mình thành công việc – đó là một lời dối trá của chủ nghĩa tư bản”.
Cơn bão AI có thể là một cú sốc đau đớn cho thị trường lao động trong ngắn hạn. Nhưng nó cũng có thể là một cơ hội có một không hai để nhân loại tái định nghĩa mối quan hệ giữa con người và công việc. Một tương lai nơi máy móc lo việc mưu sinh, giải phóng con người để có thêm thời gian cho gia đình, theo đuổi đam mê, hoạt động thiện nguyện, và tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống vượt ra ngoài chức danh nghề nghiệp.
Tất nhiên, con đường đến tương lai đó không hề bằng phẳng. Nó đòi hỏi sự khôn ngoan trong quản lý, những quy định và chuẩn mực đạo đức chặt chẽ để ngăn AI rơi vào tay kẻ xấu. Nhưng một điều chắc chắn: con tàu AI đã rời bến.
“Đây không còn là khoa học viễn tưởng”, Gawdat khẳng định. “Đây là thực tế”.
