Sabin Kumar Chettri, một tài xế taxi ở Kathmandu, đã dành cả thập kỷ sau vô lăng chiếc xe chạy xăng. Mỗi ngày, anh phải đối mặt với chi phí bảo dưỡng đắt đỏ, các khoản thuế cao ngất ngưởng và giá xăng dầu nhập khẩu không ngừng leo thang. Năm 2024, anh quyết định từ bỏ tất cả để chuyển sang một chiếc xe điện.
“Công nghệ xe điện đang phát triển toàn cầu và tôi muốn trải nghiệm nó”, anh Chettri chia sẻ. Quyết định của anh đã được đền đáp xứng đáng. “Tôi chạy khoảng 130km mỗi ngày, kiếm được khoảng 11.000 rupee (tương đương 80 USD). Chi phí sạc chỉ mất 500 rupee. Việc vận hành xe xăng tốn kém gấp 15 lần”.
Câu chuyện của Chettri không phải là cá biệt. Anh là một trong những người tiên phong, góp phần tạo nên một làn sóng điện hóa mạnh mẽ đang thay đổi bộ mặt giao thông tại quốc gia nằm trên dãy Himalaya này.
Cú sốc trên bảng xếp hạng – Lý giải cuộc trỗi dậy thần kỳ
Cách đây 5 năm, xe điện (EV) là một khái niệm xa lạ trên những con đường của Nepal. Nhưng trong năm tài chính gần nhất, quốc gia này đã tạo ra một địa chấn trên bản đồ xe điện toàn cầu: 76% xe du lịch và 50% xe thương mại hạng nhẹ bán ra là xe điện. Con số này không chỉ là một thống kê, nó là một cuộc cách mạng. Để so sánh, tỷ lệ xe điện bán ra tại Mỹ cùng kỳ chỉ chiếm khoảng 9%.
“Chúng ta đang chứng kiến một sự chuyển đổi ngoạn mục”, ông David Sislen, Giám đốc quốc gia của Ngân hàng Thế giới, phải thừa nhận. Sự bùng nổ này không chỉ giới hạn ở ô tô bốn bánh. Phân khúc xe minibus ba bánh, hay “tempos” – một phương tiện phổ biến tại địa phương – đã chứng kiến tỷ lệ xe điện nhảy vọt từ dưới 1% lên đến 83%.
Thủ đô Kathmandu hiện nằm trong danh sách các thành phố ô nhiễm nhất thế giới, với chất lượng không khí tồi tệ là thực trạng hàng ngày của hàng triệu cư dân. Mức độ ô nhiễm không khí tại đây được ước tính cao hơn 20 đến 35 lần so với mức PM2.5 khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).
Theo Ngân hàng Thế giới (WTO), ô nhiễm không khí là nguyên nhân khiến khoảng 26.000 người tử vong mỗi năm ở Nepal, trở thành một khủng hoảng y tế công cộng nghiêm trọng. Trong bối cảnh đó, xe điện đang đóng vai trò then chốt giúp Nepal dần thoát khỏi danh sách những quốc gia ô nhiễm nhất thế giới.
“Xe điện không gây ô nhiễm và cũng rất yên tĩnh. Khách hàng hiện nay có ý thức môi trường nhiều hơn, đồng thời cũng muốn tiết kiệm chi phí xăng dầu và bảo dưỡng”, ông Suman Maharjan, một đại lý EV ở Kathmandu, chia sẻ với DW. “Chúng tôi đã bán được 125 xe chỉ trong 6 tháng và hiện có thêm 250 đơn đặt hàng”, ông nói thêm.
Thực tế, không phải lần đầu Nepal thử nghiệm xe điện. Vào năm 1990, hàng trăm chiếc tempos điện sản xuất nội địa, với sự tài trợ của USAID, đã lăn bánh ở Thung lũng Kathmandu. Tuy nhiên, ngành công nghiệp non trẻ này đã chết yểu vào đầu những năm 2000 khi chính phủ giảm mạnh thuế nhập khẩu cho xe minibus chạy xăng.
Tuy nhiên lần này, cuộc trở lại của xe điện mang một tầm vóc và động lực hoàn toàn khác. Nó không còn là một dự án thử nghiệm, mà là một xu hướng chủ đạo, được thúc đẩy bởi những toan tính kinh tế sâu sắc và khát vọng thay đổi thực tại môi trường khắc nghiệt của quốc gia. Câu hỏi lớn là bằng cách nào một quốc gia có thu nhập khiêm tốn lại có thể tạo ra một kỳ tích mà nhiều nước phát triển vẫn đang chật vật theo đuổi?
Cách đây 5 năm, gần như không có chiếc xe điện nào ở Nepal. Nhưng năm ngoái, 65% xe hơi bán ra tại nước này là xe điện (Ảnh: AP).
Công thức thành công: “Đòn bẩy” thuế quan và chiến lược an ninh năng lượng
Phép màu xe điện của Nepal không đến từ sự may mắn, mà từ một chiến lược chính sách được tính toán kỹ lưỡng, táo bạo và đặc biệt hiệu quả. “Nó cực kỳ đơn giản”, ông Sislen của Ngân hàng Thế giới giải thích. “Tháng 7/2021, chính phủ Nepal đã mạnh tay cắt giảm thuế nhập khẩu và thuế tiêu thụ đặc biệt đối với xe điện”. Đây chính là “viên đạn bạc” khai mở thị trường.
Trong khi một chiếc xe chạy xăng phải chịu mức thuế lên tới 180%, xe điện chỉ bị áp tối đa 40%. Sự chênh lệch khổng lồ này đã san bằng rào cản về giá, thậm chí khiến nhiều mẫu xe điện còn rẻ hơn cả phiên bản chạy xăng tương đương.
Nhưng chính sách thuế chỉ là một nửa câu chuyện. Động lực sâu xa hơn đến từ một bài học cay đắng về an ninh năng lượng. Năm 2015, một cuộc tranh chấp biên giới với Ấn Độ đã dẫn đến việc Nepal bị hạn chế nhập khẩu xăng dầu. Sự phụ thuộc gần như hoàn toàn vào nguồn cung từ nước láng giềng đã đẩy nền kinh tế vào thế khó.
Sự kiện này đã thúc đẩy chính phủ Nepal đầu tư mạnh mẽ vào nguồn tài nguyên quý giá nhất của mình, đó là thủy điện. Tận dụng những dòng sông chảy từ dãy Himalaya, Nepal đã xây dựng một mạng lưới điện quốc gia vững chắc, mang lại nguồn điện sạch, rẻ và ổn định cho gần như toàn bộ dân số.
Khi đã có nguồn cung điện dồi dào, việc điện hóa giao thông trở thành bước đi logic tiếp theo. Cơ quan Điện lực Nepal (NEA) đã vào cuộc một cách quyết liệt. “Ban đầu mọi người đều lo lắng”, ông Kul Man Ghising, cựu giám đốc NEA cho biết. Nhưng họ đã hành động. NEA đã xây dựng 62 trạm sạc tại các điểm chiến lược, đồng thời khuyến khích tư nhân tham gia bằng cách áp thuế nhập khẩu thiết bị sạc cực thấp và tặng miễn phí máy biến áp – bộ phận đắt đỏ nhất. Giá điện để sạc xe cũng được trợ giá, thấp hơn giá thị trường.
Kết quả là một hệ sinh thái hoàn chỉnh đã ra đời: xe điện giá rẻ, chi phí vận hành siêu rẻ và hạ tầng sạc ngày càng dày đặc. Đây là một chiến lược “nhất tiễn tam điêu”: giảm ô nhiễm, tận dụng tài nguyên quốc gia và quan trọng nhất là tự chủ về năng lượng.
Cuộc chơi địa chính trị và sự thống trị của Trung Quốc
Sự bùng nổ xe điện ở Nepal cũng đang vẽ lại bản đồ ảnh hưởng kinh tế và địa chính trị trong khu vực. Thị trường ô tô, vốn là sân chơi truyền thống của các thương hiệu Ấn Độ, nay đã hoàn toàn đổi chiều với sự đổ bộ ồ ạt của các nhà sản xuất Trung Quốc. Sự chuyển dịch từ “xăng Ấn Độ” sang “xe điện Trung Quốc” đang diễn ra với tốc độ chóng mặt. Các showroom bóng bẩy của BYD, MG, Great Wall Motors mọc lên khắp Kathmandu, lấn át các đối thủ truyền thống.
Câu chuyện của nữ doanh nhân Yamuna Shrestha là một ví dụ điển hình cho sự nhạy bén nắm bắt thời cuộc. Vốn là nhà phân phối thiết bị năng lượng mặt trời cho BYD, cô đã nhìn thấy tiềm năng của mảng xe điện từ năm 2016. Bất chấp sự hoài nghi của thị trường, cô đã kiên trì để trở thành nhà phân phối chính thức của BYD tại Nepal.
Quyết định của cô đã được đền đáp khi doanh số tăng vọt, với 18 đại lý và mục tiêu bán 4.000 xe vào năm 2025. Các mẫu xe Trung Quốc, với thiết kế bắt mắt, công nghệ pin tiên tiến, gầm xe cao phù hợp với địa hình Nepal và mức giá không thể cạnh tranh hơn, đã nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường.
Các đại lý xe Ấn Độ thừa nhận họ không thể cạnh tranh về cả giá cả và chất lượng. “Có một động lực địa chính trị trong việc đưa xe điện Trung Quốc vào Nepal”, Karan Kumar Chaudhary, lãnh đạo Hiệp hội Ô tô Nepal, thẳng thắn nhận xét. “Bạn đang nói đến các mẫu xe cạnh tranh với Tesla với giá chỉ bằng một nửa, thật không tưởng. Nhưng với người tiêu dùng, đó là một tình huống thắng lợi cho tất cả”.
Sự trỗi dậy này không chỉ là một câu chuyện kinh doanh, nó phản ánh một chiến lược vươn ra toàn cầu của ngành công nghiệp xe điện Trung Quốc, và Nepal, với vị trí địa lý và chính sách cởi mở, đã trở thành một trong những điểm đến lý tưởng đầu tiên. Thị trường trở nên cạnh tranh khốc liệt, mang lại lợi ích cho người dùng nhưng cũng đặt ra những câu hỏi về sự phụ thuộc vào một nguồn cung duy nhất trong tương lai.
Hãng ô tô Trung Quốc BYD giới thiệu một mẫu xe điện của mình tại một sự kiện quảng bá ở Kathmandu, Nepal (Ảnh: Getty).
Con đường gập ghềnh phía trước và tương lai giao thông công cộng
Thành công vang dội của Nepal không che giấu được những thách thức lớn đang chờ phía trước. Mối lo ngại lớn nhất là sự bền vững của chính sách. Trong 5 năm qua, Nepal đã thay 3 đời Thủ tướng, và mỗi lần thay đổi là một lần các ưu tiên chính sách có thể bị đảo lộn. Gần đây, chính phủ đã bắt đầu tăng nhẹ thuế đối với xe điện và ngân hàng trung ương cũng siết chặt hơn các khoản vay mua xe. “Họ đang đi đúng hướng, nhưng vấn đề là chính sách lâu dài”, ông Rajan Babu Shrestha, một đại lý xe điện, bày tỏ lo ngại. “Tính ổn định luôn là một dấu hỏi”.
Bên cạnh đó, hệ sinh thái xe điện vẫn còn nhiều lỗ hổng. Nepal chưa có kế hoạch quốc gia về việc thu gom và tái chế pin đã qua sử dụng, một vấn đề môi trường tiềm tàng. Tình trạng thiếu hụt kỹ thuật viên lành nghề và một cơ quan độc lập để kiểm định chất lượng, an toàn cho xe nhập khẩu cũng là một rủi ro, đặc biệt khi các thương hiệu nhỏ, ít tên tuổi của Trung Quốc cũng đang tràn vào thị trường.
Quan trọng hơn, cuộc cách mạng xe điện hiện vẫn chủ yếu tập trung vào ô tô cá nhân, trong khi phần lớn người dân Nepal di chuyển bằng xe máy và xe buýt công cộng. Để thực sự giải quyết bài toán ô nhiễm, việc điện hóa giao thông công cộng là yếu tố sống còn.
Công ty xe buýt nhà nước Sajha Yatayat, với sự hỗ trợ của chính phủ, đã đưa vào vận hành 41 xe buýt điện. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, cần ít nhất 800 xe buýt mới đủ để tạo ra một mạng lưới đủ hấp dẫn để người dân từ bỏ xe cá nhân. Trung Quốc cũng đã đề xuất viện trợ 100 xe buýt điện, một động thái cho thấy sự quan tâm chiến lược.
Thách thức lớn nhất vẫn là sự trì trệ trong việc thành lập một cơ quan giao thông vùng đủ thẩm quyền để quy hoạch và ưu tiên không gian cho xe buýt. Tuy vậy, tiềm năng vẫn rất lớn. “Thung lũng Kathmandu chỉ chực chờ ai đó vặn chìa khóa”, ông Kanak Mani Dixit, cựu chủ tịch của Sajha, nói một cách đầy hình ảnh.
Với nền tảng thủy điện dồi dào và ý chí chính trị đã được chứng minh, Nepal đang đứng trước cơ hội không chỉ làm sạch bầu không khí của mình mà còn định hình một tương lai giao thông bền vững. Con đường phía trước có thể gập ghềnh, nhưng hành trình mà Nepal đã đi được là một nguồn cảm hứng cho cả thế giới.
