Tính toán của Vietstats từ khảo sát mức sống dân cư 2024 – Đồ họa: Đ.T.ANH TUẤN
Theo số liệu khảo sát mức sống dân cư 2024 của Tổng cục Thống kê và phân tích của Vietstats, trung bình mỗi người dân chỉ thực sự hưởng khoảng 57% giá trị GDP bình quân đầu người. Con số này cho thấy một nghịch lý, nền kinh tế tăng trưởng nhưng người dân chưa được hưởng lợi đúng mức.
GDP cao, thu nhập thấp
Tại các trung tâm kinh tế lớn như TP.HCM, Hà Nội, Bắc Ninh hay Quảng Ninh, GDP bình quân đầu người cao hơn mức trung bình quốc gia. Tuy nhiên, tỉ lệ thu nhập so với GDP lại thấp, dao động chỉ từ 31 – 56%. Điều này phản ánh thực tế rằng phần lớn giá trị kinh tế được tạo ra không quay trở lại túi tiền người dân địa phương.
Nguyên nhân chính nằm ở cơ cấu phát triển phụ thuộc vào vốn đầu tư nước ngoài (FDI) và công nghiệp xuất khẩu. Lao động nhập cư, những người làm việc tại các trung tâm công nghiệp nhưng sống ở nơi khác hoặc có gia đình ở quê cũng làm lệch dữ liệu thu nhập.
Thêm vào đó, phần lớn GDP tại đây bao gồm thuế và các khoản trích lập, không phải thu nhập cá nhân. Cơ chế phân cấp ngân sách trung ương – địa phương hiện hành càng làm giảm tỉ lệ giá trị giữ lại cho địa phương phát triển.
Tất cả những lý do này khiến cho mô hình phát triển dựa trên công nghiệp hóa và đầu tư quy mô lớn tuy tạo ra sản lượng lớn, nhưng lại thiếu cơ chế đảm bảo phân phối công bằng cho người lao động, cả ở tầm quốc gia lẫn cấp địa phương.
Nơi thu nhập vượt trội hơn so với quy mô kinh tế
Trái ngược với các trung tâm công nghiệp, những địa phương như Cần Thơ, An Giang, Đồng Tháp hay Vĩnh Long lại có tỉ lệ thu nhập so với GDP cao, lên tới 80 – 90%. Đây là các vùng có quy mô GDP khiêm tốn, song phần lớn giá trị kinh tế được giữ lại và chuyển hóa thành thu nhập thực tế của người dân.
Nguyên nhân chính là cơ cấu kinh tế nông nghiệp và dịch vụ nhỏ lẻ. Ở đó, người sản xuất đồng thời cũng là người hưởng lợi, tránh được tình trạng “rò rỉ giá trị” ra ngoài. Một yếu tố quan trọng khác là dòng “kiều hối nội địa”, tức người lao động rời quê đi làm tại các vùng phát triển và gửi tiền về nhà, góp phần nâng thu nhập ở địa phương cư trú dù không làm tăng GDP tại đó.
Đáng lưu ý, tuy tỉ lệ thu nhập/GDP cao, nhưng thu nhập tuyệt đối tại các địa phương này vẫn thấp, dao động khoảng 50 – 62 triệu đồng/người/năm. Đây cũng là những khu vực thiếu động lực tăng trưởng dài hạn, dễ tổn thương trước biến động khí hậu và thị trường nông sản.
Từ tăng trưởng đến thịnh vượng và hàm ý chính sách
Nếu muốn tăng trưởng thực sự trở thành nền tảng cho thịnh vượng, cần có những chính sách đồng bộ để thu hẹp khoảng cách giữa GDP và thu nhập.
Thứ nhất là tăng tỉ lệ giá trị gia tăng cho người lao động. Cần xây dựng chính sách tiền lương tối thiểu linh hoạt, gắn với mức sống địa phương. Các doanh nghiệp có chính sách phúc lợi tốt, đào tạo nghề và sử dụng lao động tại chỗ nên được hưởng ưu đãi thuế. Đặc biệt, khối FDI cần được yêu cầu tăng mức đóng góp cho cộng đồng và người lao động địa phương.
Thứ hai là cải thiện điều kiện sống và giữ chân lao động. Hiện tượng “GDP ở lại, thu nhập rời đi” gây ra “rò rỉ” lớn về thu nhập cả trên bình diện quốc gia lẫn địa phương. Vì vậy, Chính phủ và chính quyền các địa phương cần đầu tư mạnh vào nhà ở xã hội, trường học, bệnh viện và cải thiện các dịch vụ công nhằm “giữ chân” người lao động cùng gia đình họ.
Thứ ba, cần xây dựng một cơ chế phân phối lại hiệu quả và công bằng hơn. Chính phủ cần cải cách chính sách thuế thu nhập giúp tăng cường khả năng điều tiết và tái phân bổ nguồn lực.
Việc sử dụng nguồn thu từ thuế để đầu tư vào giáo dục và y tế công, hỗ trợ đào tạo nghề, mở rộng hệ thống an sinh xã hội không chỉ là hình thức tái phân phối thu nhập, mà còn là cách chuyển hóa hiệu quả giá trị kinh tế thành lợi ích thực chất cho người dân.
Thứ tư là minh bạch hóa dữ liệu và nâng cao năng lực thống kê. Chênh lệch giữa GDP và thu nhập cũng có thể đến từ thiếu minh bạch và năng lực thống kê yếu. Do đó cần tích hợp các cơ sở dữ liệu về cư trú, lao động, thu nhập và doanh nghiệp để theo dõi chính xác luồng giá trị trong nền kinh tế.
Tóm lại, GDP là chỉ số quan trọng, nhưng không phải là mục tiêu cuối cùng. Khi khoảng cách giữa GDP và thu nhập vẫn còn rộng, tăng trưởng sẽ không đồng nghĩa với phát triển. Để tiến tới một nền kinh tế thịnh vượng 2045, cần những chính sách không chỉ tập trung vào sản xuất mà còn đảm bảo phân phối công bằng, đầu tư cho con người và nâng cao chất lượng sống.
Vì sao thu nhập không theo kịp GDP?
Chênh lệch giữa GDP và thu nhập phản ánh bản chất phân phối trong nền kinh tế. GDP bao gồm cả lợi nhuận của doanh nghiệp, thuế gián thu và khoản tái đầu tư. Những yếu tố này vốn không trực tiếp chuyển thành thu nhập cho người dân.
Một yếu tố khác là di cư lao động. Khi người lao động sản xuất giá trị ở một nơi nhưng cư trú và tiêu dùng ở nơi khác, thu nhập được hạch toán tại địa phương cư trú, trong khi GDP lại tính tại địa phương sản xuất. Ngoài ra, sự phổ biến của lao động phi chính thức và không được bảo hiểm xã hội khiến hệ thống thống kê khó phản ánh chính xác thu nhập thực tế.
Đặc biệt, trong các khu vực công nghiệp hóa cao, phần lớn giá trị gia tăng tập trung vào một số doanh nghiệp lớn hoặc chủ đầu tư, trong khi người lao động hưởng mức lương thấp và ít có cơ hội nâng cao kỹ năng.
Cuối cùng, tăng trưởng GDP có thể nhờ đầu tư máy móc, công nghệ mà không tạo thêm việc làm chất lượng, khiến năng suất lao động không đi kèm với cải thiện thu nhập.
