Một cửa hàng trên đường Phan Đình Phùng, quận Phú Nhuận, TP.HCM đặt bảng hướng dẫn khách hàng có nhu cầu xuất hóa đơn – Ảnh: TRÍ ĐỨC
Theo các chuyên gia, tình trạng này xảy ra trên diện rộng, cho thấy cả người nộp thuế lẫn cơ quan quản lý đều chưa sẵn sàng.
3 lý do khiến hộ kinh doanh dè dặt
Trao đổi với Tuổi Trẻ, ông Nguyễn Ngọc Tú – nguyên vụ trưởng Tổng cục Thuế, nguyên tổng biên tập Tạp chí Thuế, hiện là giảng viên Trường ĐH Kinh doanh và Công nghệ – cho rằng nếu hiện nay khâu thiết kế và triển khai chính sách không hiệu quả, thì việc chấm dứt thuế khoán đối với cả 5 triệu hộ kinh doanh trong năm 2026 sẽ khó hơn nữa.
Đi vào phân tích, ông Tú chỉ ra một số nguyên nhân khiến hộ kinh doanh dè dặt với chính sách thuế mới.
Thứ nhất, tâm lý e ngại khi phải khai báo doanh thu thực tế. Trước đây, nhiều hộ kinh doanh kê khai doanh thu thấp để được áp dụng thuế khoán, nhờ đó mức đóng thuế nhẹ hơn.
Với việc triển khai hóa đơn điện tử kết nối trực tiếp với cơ quan thuế thông qua máy tính tiền, doanh thu thực sẽ được ghi nhận đầy đủ và minh bạch, khiến số thuế phải nộp tăng đáng kể. Điều này trực tiếp ảnh hưởng đến lợi nhuận và thu nhập, dẫn đến tâm lý lo ngại, phản ứng tiêu cực.
Thứ hai, lo sợ cạnh tranh không lành mạnh. Nhiều hộ kinh doanh trung thực lo lắng rằng nếu họ kê khai đầy đủ và nộp thuế đúng quy định, trong khi các đối thủ xung quanh vẫn “né” được thuế hoặc kê khai thấp hơn, họ sẽ rơi vào thế bất lợi, bị giảm khả năng cạnh tranh về giá.
Thứ ba, thiếu kiến thức và sự chuẩn bị về công nghệ cũng như pháp lý. Một bộ phận không nhỏ các hộ kinh doanh cá thể vẫn còn lúng túng với các khái niệm mới như hóa đơn điện tử, phần mềm quản lý bán hàng, kết nối dữ liệu với cơ quan thuế… Họ e ngại rủi ro, chi phí phát sinh và những yêu cầu kỹ thuật vượt quá khả năng hiện tại.
“Mục tiêu cuối cùng của chính sách thuế mới không chỉ là tăng thu ngân sách mà còn nhằm xây dựng một nền kinh tế số minh bạch, công bằng và bền vững, do đó cần một loạt giải pháp đồng bộ”, ông Tú nói.
Người mua hàng ở siêu thị có hóa đơn ghi giá cả, thuế phải nộp, do vậy được hưởng chính sách giảm 2% thuế VAT của Nhà nước – Ảnh: TRÍ ĐỨC
Người kinh doanh hiểu sai về thuế
Trao đổi với Tuổi Trẻ, bà Nguyễn Thị Cúc – chủ tịch Hội Tư vấn thuế Việt Nam (VTCA) – cho biết ngay trước thời điểm chính sách thuế mới có hiệu lực từ ngày 1-6-2025, đã xuất hiện hiện tượng tiểu thương đóng cửa kinh doanh.
Việc cơ quan chức năng đồng thời siết chặt kiểm tra chống hàng giả, hàng kém chất lượng và triển khai chính sách thuế mới, đã khiến xu hướng này lan rộng hơn.
Theo bà Cúc, nhiều hộ kinh doanh hiện nay có tâm lý e ngại hoặc tìm cách né tránh việc nộp thuế, vì lầm tưởng rằng mức thuế mới tăng lên quá cao. Tuy nhiên, thực tế không phải như vậy. Mức thuế suất hiện nay được giữ 1,5% trên doanh thu đối với hoạt động bán lẻ hàng hóa, và 4,5% đối với kinh doanh ăn uống.
Vị chuyên gia cho biết tỉ suất thuế phải nộp không thay đổi, chỉ khác là các hộ sẽ phải kê khai và khai trên doanh thu thực tế. Nếu ai đó cho rằng thuế đang “tăng mạnh”, thì có thể do từ trước đến nay họ chưa nộp thuế đúng với thực tế doanh thu.
Một quan niệm sai lầm khá phổ biến hiện nay, theo ông Nguyễn Ngọc Tú là việc nhiều hộ kinh doanh cho rằng có thể cộng thêm tiền thuế vào giá bán khi khách hàng thanh toán qua chuyển khoản.
Ví dụ, một tô phở giá 50.000 đồng nhưng khi khách chuyển khoản thì bị yêu cầu thanh toán 55.000 đồng. Điều này hoàn toàn sai, bởi hộ kinh doanh áp dụng phương pháp tính thuế trực tiếp, không được tách thuế đầu ra như doanh nghiệp áp dụng khấu trừ thuế giá trị gia tăng.
Ngoài ra, giá bán do hộ kinh doanh công bố đã bao gồm thuế giá trị gia tăng.
Nhiều hộ kinh doanh còn cho rằng mình cần hóa đơn đầu vào để xuất hóa đơn đầu ra, nhưng thực tế, với phương pháp tính thuế trực tiếp theo tỉ lệ cố định (1,5 – 10% tùy ngành), việc khấu trừ thuế đầu vào là không bắt buộc.
Tuy nhiên ông Tú cho rằng việc thiếu hóa đơn đầu vào vẫn tiềm ẩn rủi ro pháp lý, đặc biệt trong kiểm soát nguồn gốc hàng hóa, không được khấu trừ đầu vào. Do vậy cần khuyến khích hộ kinh doanh đòi hỏi hóa đơn mỗi khi mua hàng và nhận cung cấp dịch vụ.
Không hồi tố, hỗ trợ hộ kinh doanh tuân thủ
Nêu giải pháp với ngành thuế, bà Nguyễn Thị Cúc kiến nghị cơ quan quản lý cần tập trung tuyên truyền để người dân hiểu đúng bản chất chính sách và biết cách thực thu, tuân thủ. Nhiều hộ kinh doanh sẵn sàng chấp hành nhưng họ không biết bắt đầu từ đâu. Cần hướng dẫn cụ thể, sát với thực tế từng mô hình kinh doanh.
Theo bà Cúc, việc triển khai, hướng dẫn về hóa đơn điện tử hay phần mềm kết nối phải phù hợp với từng điều kiện cụ thể. Không thể đồng nhất người mở siêu thị, phòng khám nha khoa hay nhà thuốc với các tiểu thương nhỏ lẻ ở chợ truyền thống hoặc các hộ nông dân.
“Với những trường hợp lâu nay nộp thuế thấp, khi khai doanh thu thì thuế tăng, thì cơ quan thuế cũng không nên quay lại truy thu giai đoạn trước nữa”, bà Cúc kiến nghị. Có như vậy mới khuyến khích tự giác từ hộ kinh doanh, người dân. Mục tiêu là để các hộ kinh doanh tự giác nộp thuế dần từ thời điểm sau này, vì nếu truy thu ngay lập tức sẽ khiến họ sợ.
Trước băn khoăn của nhiều hộ kinh doanh rằng hàng hóa trước đây mua bán không có hóa đơn thì xử lý thế nào, bà Cúc làm rõ: hóa đơn đầu vào cần được tính từ thời điểm 1-6-2025 trở đi, không nên truy lại thời gian trước đó. Tuy nhiên nếu phát hiện các hành vi buôn lậu, sử dụng hóa đơn giả thì vẫn xử lý theo quy định pháp luật như bình thường.
Riêng với các mặt hàng như: 100 trứng, con lợn, con gà, bà Cúc cho biết chỉ cần bảng kê và chứng từ thông thường là đủ, không bắt buộc phải có hóa đơn.
Ông Nguyễn Ngọc Tú cũng lưu ý mức thuế khoán 1,5% doanh thu hiện nay có thể hợp lý với các nhà bán lẻ có lợi nhuận cao, nhưng lại quá sức đối với những người bán buôn, ví dụ tiểu thương tại chợ Đồng Xuân (Hà Nội), Bến Thành (TP.HCM), vốn có doanh thu cao nhưng biên lợi nhuận rất thấp.
Áp dụng mức thuế cố định như nhau có thể tạo gánh nặng không tương xứng, khiến họ nản lòng trong việc kê khai trung thực. Vì thế, cần rà soát thiết kế mức thuế cố định trên doanh thu phù hợp với từng loại hình kinh doanh.
* Ông Hoàng Bảo Ngọc (giám đốc kinh doanh Công ty cổ phần công nghệ StarOn):
Cần chính sách tạo “cú hích” cho hộ kinh doanh chuyển đổi
Chúng ta đều biết các hộ kinh doanh ở Việt Nam phần lớn là những người nhiều tuổi, trình độ quản lý chưa được tốt, đều quen với phương pháp quản lý thủ công như: bán hàng, ghi nợ, kiểm đếm hàng hóa, chi lương cho nhân viên…
Để hộ kinh doanh có thể chuyển đổi được phương thức kê khai thuế theo đúng quy định của ngành thuế cần có lộ trình chuyển đổi rõ ràng, bắt đầu từ những việc cơ bản như ứng dụng phần mềm bán hàng để quản lý tốt hơn.
Muốn hộ kinh doanh không phải lo lắng quá nhiều đến những quy định từ xuất hóa đơn điện tử, chữ ký số, sổ sách kế toán… Chính phủ, cơ quan thuế đến các đơn vị cung cấp giải pháp cần phải cung cấp đầy đủ một bộ giải pháp hợp nhất, dễ dàng sử dụng. Ngoài ra, nếu Nhà nước đứng ra làm trung tâm hỗ trợ một phần chi phí cho các hộ kinh doanh cũng là một “cú hích” lớn để giúp họ chuyển đổi.
Sẽ có nhiều việc như nhập hàng (theo dõi được cửa hàng mình có bao nhiêu sản phẩm, giá nhập, giá bán…), bán hàng, in hóa đơn (nếu không in có thể tiềm ẩn nguy cơ bị gian lận), theo dõi tồn kho, công nợ, lãi/lỗ từng sản phẩm…
Với cách quản lý truyền thống hiện nay, có nhiều hộ kinh doanh hết hàng hoặc hàng hết hạn sử dụng cũng không hay biết, đến lúc khách hỏi mới đi tìm. Ngoài ra, một vấn đề nan giải đối với các cửa hàng bán lẻ ở các vùng sâu vùng xa, bán cho nợ nhưng không ghi chép, để rồi thất thoát rất nhiều.
Từ những cơ sở dữ liệu trên, bước tiếp theo sẽ đồng bộ các dữ liệu này để tạo lập các sổ sách kế toán theo chế độ thông tư 88 áp dụng đối với hộ kinh doanh.
Cuối tháng hoặc cuối quý, hộ kinh doanh chỉ cần rà soát lại một lần nữa rồi nhấn nút gửi báo cáo lên cơ quan thuế và hệ thống sẽ tự động gửi dữ liệu đó lên các cổng tiếp nhận của cơ quan thuế.
Né tránh, đối phó, chuyện nhỏ hóa chuyện to
Thực tế nhiều hộ kinh doanh hiện vẫn tìm cách “né” thuế thông qua các thủ thuật như từ chối thanh toán chuyển khoản, chỉ nhận tiền mặt hoặc nhập nội dung chuyển khoản sai lệch như “tiền mừng sinh nhật”, “quà tặng”, “tiết kiệm”… để tránh bị truy thu. Một số chỉ xuất hóa đơn khi khách hàng yêu cầu rõ ràng.
Tuy nhiên các chuyên gia cũng cảnh báo những hành vi này tiềm ẩn rủi ro lớn. Việc trốn thuế dù với số tiền nhỏ cũng có thể tích lũy thành con số lớn theo thời gian. Nếu số tiền trốn thuế vượt quá 100 triệu đồng, người vi phạm có thể bị xử lý hình sự. Ngoài ra, không xuất hóa đơn đúng quy định có thể bị phạt 5 – 10 triệu đồng với cá nhân và 10 – 20 triệu đồng với tổ chức.
Bà Nguyễn Thị Cúc nhấn mạnh là công dân, mỗi người đều có nghĩa vụ nộp thuế, việc thực hiện đầy đủ nghĩa vụ thuế không chỉ là trách nhiệm mà còn thể hiện sự văn minh và góp phần xây dựng đất nước.
“Mức thuế không quá lớn. Hộ kinh doanh nên nghiêm túc thực hiện, đồng thời tránh những rủi ro pháp lý đáng tiếc nếu cố tình trốn thuế, né thuế”, bà Cúc nói.
Bà cũng cảnh báo trong trường hợp vi phạm nghiêm trọng, ngoài việc bị truy thu thuế và nộp phạt hành chính, nếu số tiền trốn thuế vượt 100 triệu đồng, có thể bị xử lý hình sự và chuyển hồ sơ sang cơ quan công an, rất đáng tiếc.
