GS.TS Giang Thanh Long – Ảnh: NVCC
Chiều 3-6, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã thông qua pháp lệnh sửa đổi điều 10 của Pháp lệnh dân số, cho phép mỗi cặp vợ chồng được quyền quyết định về thời gian sinh con và số con.
Việc sửa đổi nhằm duy trì mức sinh thay thế (2,1 con/phụ nữ) trong bối cảnh tỉ suất sinh ở nhiều đô thị lớn hiện chỉ đạt khoảng 1,6 con, mức thấp hơn ngưỡng thay thế.
Tuy nhiên, tỉ suất sinh giảm chỉ là một trong nhiều nguyên nhân dẫn đến xu hướng già hóa dân số.
Để hiểu đúng bản chất vấn đề này, Tuổi Trẻ Online đã trao đổi với GS.TS Giang Thanh Long – giảng viên cao cấp tại Đại học Kinh tế quốc dân, người có nhiều nghiên cứu về dân số và an sinh xã hội.
Già hóa dân số và người cao tuổi
* Thưa ông, nguyên nhân chính dẫn đến già hóa dân số là gì?
– Già hóa dân số là kết quả của nhiều yếu tố kết hợp, gồm tỉ suất sinh giảm, tuổi thọ tăng và di cư. Tại các đô thị lớn ở Việt Nam, tỉ suất sinh ngày càng thấp (đạt mức khoảng 1,6 con/phụ nữ, thấp hơn mức thay thế 2,1).
Đồng thời, tuổi thọ trung bình của dân số đã tăng lên và đạt 74,7 năm vào năm 2024. Di cư nông thôn – thành thị của lao động trẻ cũng để lại người cao tuổi ở quê nên tỉ lệ người cao tuổi trong dân số địa phương có xu hướng tăng.
Già hóa dân số là một quá trình, còn người cao tuổi là một nhóm dân số cụ thể ở một thời điểm.
Ví dụ, năm 2024 tại Việt Nam chỉ có 14,4 triệu người cao tuổi, nhưng vào năm 2049 sẽ có khoảng 30 triệu người.
Dù cùng có tên “người cao tuổi” nhưng đây là hai nhóm người rất khác về điều kiện kinh tế, quan hệ xã hội, sức khỏe… và vì thế mà cách thức phát huy vai trò cũng như nhu cầu chăm sóc của họ rất khác nhau.
Hiểu rõ những nguyên nhân cụ thể dẫn tới dân số già hóa sẽ giúp xây dựng chính sách phù hợp cho cả nước nói chung và từng địa phương nói riêng, cũng như tránh suy nghĩ đơn giản rằng chỉ cần ‘thúc đẻ’ là có thể đảo ngược xu hướng già hóa. Hiện nay, già hóa dân số vẫn đang bị hiểu nhầm ở nhiều khía cạnh.
* Những hiểu nhầm phổ biến trong xã hội hiện nay khi nhắc đến già hóa dân số là gì, thưa ông?
– “Già hóa dân số” là một tiến trình thay đổi cấu trúc tuổi của dân số, còn “người cao tuổi” chỉ một nhóm người cụ thể tại một thời điểm. Hai khái niệm này đôi khi bị nhầm lẫn khi chúng ta nói về già hóa dân số. Vì thế nhiều người vội xem “già hóa dân số” là chuyện của “người già” và coi họ như một gánh nặng.
Ví dụ, nhìn thấy một đứa trẻ thì ai cũng bảo đó là tương lai và đặt nhiều kỳ vọng, nhưng nhìn vào người cao tuổi thì hầu hết không thấy tương lai nào mà chỉ thấy điểm đến là… chờ sang thế giới bên kia.
Chính quan niệm coi người cao tuổi là gánh nặng về nhiều mặt (như kinh tế, sức khỏe…) nên chính sách cũng như việc thực hiện còn nặng về “chăm”, “cho” chứ chưa thực sự phát huy vai trò của người cao tuổi.
Tôi cho rằng quan niệm, định kiến này cần phải được thay đổi. Ngoài ra, cần nói rõ trong các thảo luận là nói về nhóm người cao tuổi nào (hiện nay hay tương lai) để có chính sách và thông điệp phù hợp.
Người cao tuổi đang làm kinh tế không công
* Theo ông, người cao tuổi đang có những đóng góp gì trong gia đình và cộng đồng mà xã hội thường chưa nhìn thấy hoặc chưa ghi nhận đầy đủ?
– Có thể nói là rất nhiều và qua các hình thức khác nhau. Ở Việt Nam, những đóng góp “chìm” (không lượng hóa được) của người cao tuổi có khi còn lớn hơn cả những gì chúng ta thấy ở bề nổi.
Trong gia đình, người cao tuổi vẫn chăm sóc con, cháu, quán xuyến nhà cửa… Có người dành chục tiếng chăm sóc cháu khi mà con cái bận rộn làm ăn, học tập. Việc này quan trọng, cực nhọc, tốn nhiều năng lượng, tinh thần… nhưng không được ghi nhận vào các chỉ số kinh tế.
Ở ngoài xã hội, họ tích cực tham gia các hoạt động cho cộng đồng. Ví dụ, trong xây dựng nông thôn mới, người cao tuổi không ngại làm cỏ, trồng cây, thậm chí kéo từng xe bò gạch, cát để xây dựng hạ tầng và làm đẹp nơi mình sinh sống.
Khi chúng tôi đi nghiên cứu thực tế địa phương thì thấy người cao tuổi thực sự đóng góp vào thay đổi diện mạo ở nhiều vùng nông thôn mới nhưng những đóng góp này thường là không công và chưa thực sự được xã hội ghi nhận.
* Ngoài các đóng góp thầm lặng, người cao tuổi còn tham gia nhiều vào nền kinh tế nữa, thưa ông?
– Nhiều người cao tuổi vẫn tiếp tục hoạt động kinh doanh thành công. Những tỉ phú đô la như ông Trần Bá Dương của THACO, ông Trần Đình Long của Tập đoàn Hòa Phát… đều thuộc nhóm người cao tuổi.
Dĩ nhiên, đây là số ít, nhưng còn nhiều người cao tuổi khác cũng kinh doanh tại gia đình hoặc tham gia kinh tế địa phương thông qua các câu lạc bộ tự giúp nhau, tạo việc làm và thu nhập cho bản thân cũng như cho nhiều người ở cộng đồng họ sinh sống.
Khi người cao tuổi có sức khỏe và thu nhập ổn định, họ không chỉ sống độc lập mà còn chủ động đóng góp ngược lại, giúp giảm bớt gánh nặng tài chính, tinh thần cho con cháu cũng như cộng đồng. Đây chính là một phần quan trọng của nền kinh tế chăm sóc mà chúng ta chưa nhìn nhận một cách đầy đủ.
