CBAM là gì, vì sao cả thế giới lại đang quan tâm?

CBAM là gì?

Liên minh Châu Âu (EU) đang nỗ lực thực hiện mục tiêu đầy tham vọng là trở thành lục địa trung hòa carbon vào năm 2050. Tuy nhiên, họ lo ngại rằng các doanh nghiệp EU có thể chuyển hoạt động sản xuất phát thải nhiều carbon ra nước ngoài để lợi dụng các tiêu chuẩn lỏng lẻo hơn. Hiện tượng này được gọi là “rò rỉ carbon”, nghĩa là lượng khí thải sẽ chuyển ra ngoài châu Âu, làm ảnh hưởng tới các mục tiêu trung hòa khí hậu của EU và toàn cầu.

Để ngăn chặn nguy cơ này, EU đã quyết định cân bằng giá carbon giữa sản phẩm nội địa và nhập khẩu thông qua Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon CBAM (Carbon Border Adjustment Mechanism). EU tin rằng cơ chế này, bằng cách định giá hợp lý lượng carbon thải ra trong quá trình sản xuất hàng hóa nhập khẩu, sẽ khuyến khích các ngành công nghiệp ở các nước ngoài EU sản xuất sạch hơn.

CBAM là cơ chế áp thuế carbon lên hàng hóa nhập khẩu vào Liên minh Châu Âu (EU), với mục đích đảm bảo rằng hàng hóa sản xuất bên ngoài EU không được hưởng lợi từ việc phát thải cao hơn tiêu chuẩn của EU.

CBAM được thiết lập với mục tiêu ngăn chặn hiện tượng rò rỉ carbon trong hoạt động sản xuất toàn cầu. Bởi lẽ nếu không có cơ chế này, các doanh nghiệp có thể dễ dàng chuyển dây chuyền sản xuất ra ngoài EU để tránh những quy định khắt khe về phát thải. Do đó, CBAM đóng vai trò như một rào cản hiệu quả bằng cách đánh thuế carbon đối với hàng nhập khẩu có mức phát thải cao.

Bên cạnh đó, cơ chế này còn hướng tới việc thúc đẩy giảm phát thải trên phạm vi toàn cầu. Cụ thể, CBAM tạo ra động lực khuyến khích các quốc gia ngoài EU áp dụng các tiêu chuẩn sản xuất bền vững hơn, từ đó góp phần đáng kể vào nỗ lực chung nhằm giảm thiểu phát thải khí nhà kính toàn cầu.

Về mặt thời gian triển khai, CBAM được đề xuất chính thức vào tháng 7/2021 và đã bắt đầu giai đoạn áp dụng thử nghiệm từ năm 2023. Dự kiến, việc triển khai toàn diện sẽ được thực hiện từ năm 2026. Theo kế hoạch dài hạn của EU, CBAM sẽ đóng góp trực tiếp và quan trọng vào mục tiêu tham vọng giảm phát thải 55% vào năm 2030 so với mức chuẩn của năm 1990.

Cơ chế CBAM hoạt động như thế nào?

CBAM hướng đến tạo một sân chơi bình đẳng, đảm bảo cho hàng hóa nhập khẩu phải đối mặt với chi phí carbon tương tự như hàng hóa được sản xuất trong khối EU. Các khoản trợ cấp phát thải miễn phí được phân bổ theo EU ETS sẽ được giảm thiểu dần theo một hệ số và tiến tới chấm dứt hoàn toàn vào năm 2034.

CBAM không áp dụng cho tất cả mặt hàng mà chỉ giới hạn trong các lĩnh vực sản xuất có mức độ phát thải cao và có nguy cơ rò rỉ carbon lớn. Những ngành công nghiệp chính bao gồm xi măng, sắt thép, nhôm, phân bón, điện và hydro.

Việc lựa chọn các ngành này không phải ngẫu nhiên. Theo báo cáo từ Ủy ban Châu Âu, đây là những lĩnh vực đóng góp lớn nhất vào lượng khí thải nhà kính toàn cầu và chiếm tỷ trọng lớn trong kim ngạch nhập khẩu của EU.

Trong giai đoạn 2023-2025, CBAM sẽ hoạt động như một cơ chế báo cáo, tức là các doanh nghiệp nhập khẩu sẽ cần cung cấp dữ liệu về lượng khí thải liên quan đến sản phẩm của họ, nhưng chưa phải mua chứng chỉ CBAM. Đến năm 2026, các doanh nghiệp chính thức phải trả phí carbon dựa trên lượng khí thải của hàng hóa nhập khẩu.

CBAM vận hành dựa trên nguyên tắc cốt lõi là “người gây ô nhiễm phải trả tiền”. Trong khuôn khổ này, các doanh nghiệp nhập khẩu hàng hóa vào EU sẽ cần thực hiện 3 bước chính.

Trước tiên, doanh nghiệp phải đăng ký với cơ quan quản lý quốc gia và kê khai lượng khí thải carbon liên quan đến hàng hóa nhập khẩu.

Tiếp theo, các doanh nghiệp cần mua chứng chỉ CBAM với lượng chứng chỉ tương ứng với lượng phát thải của sản phẩm, được tính theo giá carbon trên thị trường EU ETS (Hệ thống giao dịch phát thải của EU). Tuy nhiên, giá chứng chỉ này có thể dao động phụ thuộc vào thị trường ETS.

Cuối cùng, trong trường hợp doanh nghiệp đã nộp thuế carbon tại quốc gia xuất khẩu, họ có thể yêu cầu khấu trừ phần thuế đã trả nhằm tránh tình trạng đánh thuế 2 lần. 

Trong giai đoạn đầu, CBAM sẽ tập trung vào các nhóm hàng hóa có nguy cơ rò rỉ carbon cao nhất là xi măng, sắt thép, nhôm, phân bón… Đây là những lĩnh vực chiếm tới 94% lượng khí thải công nghiệp của EU.

Vào cuối giai đoạn chuyển đổi của Cơ chế, tức năm 2025, Ủy ban châu Âu sẽ đánh giá về hoạt động của CBAM và có thể mở rộng phạm vi sang nhiều sản phẩm và dịch vụ hơn, bao gồm cả chuỗi giá trị và có thể bao gồm “phát thải gián tiếp”, ví dụ như khí thải carbon từ việc sử dụng điện để sản xuất hàng hóa.

Sau khi thực hiện đầy đủ vào năm 2026, các nhà nhập khẩu hàng hóa thuộc phạm vi điều chỉnh của CBAM tại EU sẽ cần phải mua giấy chứng nhận CBAM. Giá của các chứng chỉ sẽ được tính tùy thuộc vào giá đấu giá trung bình hàng tuần của các khoản trợ cấp ETS của EU.

Nhà nhập khẩu EU phải khai báo trước ngày 31/5 hàng năm về số lượng hàng hóa và phát thải gắn liền với những hàng hóa được nhập khẩu vào EU trong năm trước. Đồng thời, nhà nhập khẩu nộp lại số lượng chứng chỉ CBAM tương ứng với lượng phát thải khí nhà kính có trong sản phẩm.

Giải pháp môi trường hay công cụ bảo hộ thương mại tinh vi?

Dù được thiết kế với mục tiêu bảo vệ môi trường, CBAM vẫn nhận được nhiều ý kiến trái chiều về khả năng mang tính bảo hộ thương mại ngầm. Khi giá carbon tăng cao, cơ chế này tạo thêm gánh nặng chi phí cho các sản phẩm nhập khẩu, từ đó có thể gián tiếp bảo vệ các ngành công nghiệp trong khối EU trước sự cạnh tranh từ những quốc gia đang phát triển với chi phí sản xuất thấp hơn.

Việc áp đặt mức giá carbon lên hàng hóa từ bên ngoài EU cũng làm dấy lên lo ngại về môi trường cạnh tranh thiếu công bằng.

Một số tổ chức quốc tế cho rằng CBAM có thể dẫn đến phân biệt đối xử trong thương mại. Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và các quốc gia như Brazil, Ấn Độ đã bày tỏ lo ngại rằng CBAM có thể vi phạm nguyên tắc không phân biệt đối xử trong thương mại quốc tế.

CBAM cũng bị xem là một hình thức “chủ nghĩa bảo hộ xanh” vì nó áp dụng một mức giá carbon cho hàng nhập khẩu, điều này tạo nên một sân chơi cạnh tranh không hoàn toàn cân bằng cho các quốc gia đang phát triển.

Theo đánh giá của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), việc thực thi CBAM góp phần làm giảm lượng khí thải trong khu vực EU và tạo ra tác động lan tỏa thông qua việc định giá carbon cho hàng nhập khẩu. Điều này buộc các nhà xuất khẩu phải nâng cấp công nghệ hoặc giảm thiểu cường độ phát thải để duy trì năng lực cạnh tranh.

Tuy nhiên, có không ít tranh cãi về hiệu quả môi trường thực sự của CBAM. Một mặt, nó có thể thúc đẩy việc sản xuất sạch hơn tại các quốc gia xuất khẩu. Mặt khác, nếu những quốc gia này thiếu đủ năng lực về kỹ thuật và tài chính để thực hiện chuyển đổi công nghệ, thì việc phát thải có thể chỉ bị “di dời địa lý” thay vì giảm thực chất.

Trong nhiều trường hợp, hàng hóa vẫn được sản xuất tại các quốc gia không có chính sách khí hậu rõ ràng, khiến CBAM khó đạt được hiệu quả môi trường như kỳ vọng ban đầu.

Theo các nghiên cứu của IMF và UNCTAD, tác động kinh tế từ CBAM có thể gây hậu quả nghiêm trọng đặc biệt đối với các quốc gia đang phát triển. Lượng xi măng xuất khẩu từ Ấn Độ và Nam Phi vào EU có thể sụt giảm lần lượt tới 65,2% và 44,3%, do chi phí carbon cao làm suy yếu lợi thế về giá cả.

Điều này làm dấy lên lo ngại rằng thiếu vắng các cơ chế hỗ trợ chuyển đổi công bằng, CBAM có nguy cơ trở thành một dạng rào cản thương mại, thay vì là một công cụ môi trường thực sự toàn diện.

Chuẩn mực toàn cầu hay rào cản ngầm?

Nhiều chuyên gia đánh giá rằng CBAM có thể là một hình thức của “chủ nghĩa bảo hộ xanh”, bởi nó không đưa vào xem xét những hạn chế về năng lực kỹ thuật và tài chính của các quốc gia đang phát triển. Thay vì áp thuế, việc hỗ trợ chuyển giao công nghệ, đầu tư vào chuỗi cung ứng bền vững có thể trở thành phương án hiệu quả và công bằng hơn.

Phương pháp tiếp cận này vừa đóng góp vào việc nâng cao năng lực cạnh tranh của các quốc gia đang phát triển vừa thúc đẩy tiến trình chuyển đổi xanh theo hướng toàn diện và bền vững.

Anh đã có kế hoạch triển khai cơ chế tương tự từ năm 2027. Mỹ và Nhật Bản cũng đang tiến hành nghiên cứu những biện pháp định giá carbon áp dụng tại biên giới. Xu hướng này phản ánh sự hình thành của một xu hướng toàn cầu hóa nơi các quốc gia tìm cách ngăn chặn hiện tượng “rò rỉ carbon” và bảo vệ tính toàn vẹn của các chính sách khí hậu trong nước.

Tuy nhiên, xu hướng này không được triển khai một cách đồng đều. Các quốc gia đang phát triển, vốn chưa thiết lập được hệ thống định giá carbon hiệu quả, có thể gặp phải những khó khăn trong quá trình thích ứng.

Sự thiếu hụt về năng lực kỹ thuật và tài chính khiến nhiều quốc gia phải đối diện với nguy cơ bị loại bỏ khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu hoặc chịu tổn thất đáng kể về thương mại. Điều này khiến dấy lên lo ngại rằng CBAM có thể làm gia tăng khoảng cách phát triển toàn cầu.

WTO cùng các khối thương mại lớn như ASEAN và MERCOSUR đã lên tiếng thể hiện quan ngại về nguy cơ CBAM vi phạm nguyên tắc không phân biệt đối xử – nền tảng của hệ thống thương mại đa phương. Một số chuyên gia cảnh báo về khả năng bùng nổ các xung đột chính sách hoặc “chiến tranh thương mại mềm” giữa EU và các nền kinh tế mới nổi.

Trong dài hạn, CBAM có thể hoặc trở thành một chuẩn mực toàn cầu mới, hoặc buộc phải điều chỉnh dưới sức ép chính trị và thương mại. Nếu được triển khai một cách minh bạch và công bằng, cơ chế này có thể góp phần giảm phát thải thực chất và thúc đẩy cải cách chính sách môi trường ở cấp độ quốc gia.

Tuy nhiên, theo OECD, tác động tích cực đó chỉ xảy ra khi các nước đang phát triển có đủ điều kiện để chuyển đổi công nghệ. Nếu không, CBAM rất có khả năng sẽ làm gia tăng các rào cản thương mại thay vì thúc đẩy quá trình chuyển đổi xanh bền vững.