PGS.TS Nguyễn Thường Lạng: Nên nghiên cứu phương án cho hộ kinh doanh kê khai tự nguyện trong vài năm đầu

Từ 1/1/2026, khoảng 2 triệu hộ kinh doanh đang nộp thuế khoán sẽ chuyển sang hình thức kê khai theo Nghị quyết 198. Xóa bỏ hình thức thuế khoán sẽ góp phần quan trọng giải quyết những bất cập như thất thu thuế hay tình trạng tiêu cực. Tuy nhiên, nhiều người lo ngại phát sinh chi phí tuân thủ và thủ tục rườm rà.

Chúng tôi đã có cuộc trò chuyện cùng PGS.TS Nguyễn Thường Lạng – giảng viên cao cấp tại Viện Thương mại và Kinh tế Quốc tế, trường Đại học Kinh tế Quốc dân (NEU), về vấn đề này.

PV: Thưa Phó Giáo sư, từ 1/1/2026 sẽ xóa bỏ hình thức thuế khoán, 100% các hộ, cá nhân kinh doanh chuyển sang kê khai thuế. Cần làm gì để quá trình này diễn ra suôn sẻ?

PGS.TS Nguyễn Thường Lạng: Cả nước đến nay có khoảng 5 triệu hộ kinh doanh và những cá nhân kinh doanh nhỏ lẻ, đặc biệt những người làm việc trên môi trường thương mại điện tử, không đăng ký gì nhưng đôi khi thu nhập của họ còn hơn cả một công ty lớn.

Vì vậy, tôi nghĩ Nhà nước sẽ phải thông qua ứng dụng định danh điện tử VNeID để quản trị dân cư, song song với đó thiết kế hệ thống liên thông với ngân hàng để kiểm soát tất cả các giao dịch.

Sau này sẽ có phần mềm cho kê khai nộp thuế tự nguyện.Tôi cho rằng Nhà nước phải có cơ chế cho hộ kinh doanh kê khai nộp thuế tự nguyện.

Thái Lan tôi thấy họ cũng làm rất tốt. Trước mắt, nước này cho mọi người kê khai một cách tự nguyện, tức là bạn có làm hay không là việc của bạn, được bao nhiêu tiền, bạn cứ kê khai.

Nhưng sau 5 năm, nếu bạn làm ăn tốt nhưng không đóng thuế, cứ kê là lỗ thì cơ quan chức năng sẽ có hệ thống kiểm soát lại. Khi phát hiện sẽ bị nhắc nhở và có chế tài như phạt tiền mức độ vừa phải với quy mô kinh doanh nhỏ và siêu nhỏ, còn quy mô kinh doanh lớn hơn thì sẽ phạt rất nặng và thậm chí áp dụng biện pháp hình sự.

Ở Việt Nam hiện nay các vi phạm vẫn ưu tiên xử lý bằng biện pháp hành chính, biện pháp kinh tế trước khi xử lý bằng biện pháp hình sự. Tôi nghĩ đây là một trong những cơ chế rất tốt. Bởi vì với môi trường, văn hóa Việt Nam, mọi sự thay đổi cũng phải đi từng bước một để tránh làm nhụt ý chí kinh doanh.

Một thực tế là trong giai đoạn khó khăn, nhiều doanh nghiệp xin xuống hộ kinh doanh. Nếu áp dụng kê khai thuế, theo ông, làm cách nào để không tăng chi phí tuân thủ – một trong những yếu tố khiến họ ‘sợ lớn’?

PGS.TS Nguyễn Thường Lạng: Tôi cho rằng họ sợ lớn và không chịu lớn vì lo các chi phí tăng lên nếu tăng quy mô. Ví dụ chi phí liên quan đến kiểm tra, thanh tra, giám sát hay các chi phí phi chính thức khác.

Nếu thực hiện một cách triệt để, tức môi trường phải minh bạch, rõ ràng và đặc biệt giảm thiểu được các chi phí phi chính thức, cắt giảm những thủ tục dẫn đến tăng chi phí tuân thủ sẽ là hay nhất.

Chẳng hạn như Singapore thành lập doanh nghiệp chỉ mất 3 giây thôi, không mất một đồng nào hết. Nếu làm được như vậy mới tạo ra một làn sóng khởi nghiệp. Đó cũng là lý do nhiều doanh nghiệp của ta sang Singapore đặt trụ sở. Còn nếu những chi phí phi chính thức, chi phí giấy tờ, chi phí liên quan đến kê khai tăng lên, lớn hơn cả cơ hội kinh doanh thì sẽ là gánh nặng.

Theo tôi, hiện nay khi áp dụng kê khai thuế, các quy định kế toán với hộ kinh doanh cũng phải “mềm” đi để tạo thuận lợi. Cần thiết kế hệ thống kế toán đơn giản, dễ áp dụng với loại hình này, đừng làm khó hộ kinh doanh vì sổ sách kế toán.

Sổ sách chỉ cần 3 thông số là đủ, gồm: doanh thu, lợi nhuận, thuế. Chủ yếu là mức lợi nhuận của họ bao nhiêu để nộp thuế, còn họ làm kế toán hay không là việc của họ.

Trước mắt đừng bắt họ phải hạch toán mua nguyên vật liệu bao nhiêu, điện bao nhiêu… đó là việc của họ, chúng ta chưa nên tính. Tôi nghĩ 3 chỉ số doanh thu, lợi nhuận và thuế là vừa.

Với những hộ kinh doanh doanh thu trên 1 tỷ đồng sẽ phải thực hiện kết nối máy tính tiền để xuất hóa đơn điện tử. Vậy theo ông, làm sao để thiết kế hệ thống đơn giản và phù hợp?

PGS.TS Nguyễn Thường Lạng: Với hộ kinh doanh kết nối với hệ thống quản lý thuế của nhà nước đã được quy chuẩn rồi thì tôi nghĩ doanh nghiệp phải thực hiện nghiêm túc, trung thực, nếu không sẽ bị xử lý.

Tôi nghĩ trước mắt nhà nước có quyền nhắc nhở nếu họ kê khai sai, thời hạn nhắc nhở có thể trong vòng 3 năm. Trong 3 năm đó, song song với việc nhắc nhở, cơ quan chức năng hướng dẫn, tư vấn cho họ thực hiện đúng, không nên áp dụng hình phạt ngay. Còn sau thời gian đó nếu họ tiếp tục sai phạm thì nhà nước sẽ có chế tài.

Hiện nay, nhiều người kinh doanh trên mạng thậm chí doanh thu hàng trăm tỷ. Nhưng trong Luật quản lý thuế, có ngân hàng giám sát, do đó họ không thể trốn thuế.

Nhiều hộ kinh doanh hiện nay lo khi phải lên doanh nghiệp vì họ sợ các chi phí “gầm bàn”. Vì vậy khi áp dụng kê khai tự nguyện, tôi nghĩ nên tính tổng chi phí hay cách khác là một gói chi phí áp dụng cho họ sẽ dễ hơn.

Hiện Nhà nước cũng đang khuyến khích hộ kinh doanh quy mô lớn chuyển đổi thành doanh nghiệp. Theo ông quá trình chuyển đổi này cần những điều kiện gì?

PGS.TS Nguyễn Thường Lạng: Từ hộ kinh doanh lên doanh nghiệp sẽ có nhiều nghĩa vụ phải làm, tôi nghĩ phải có cơ chế ưu đãi cho họ cao nhất. Chẳng hạn ưu đãi về tài chính, thuế như miễn thuế thu nhập doanh nghiệp trong 5 năm đầu, giảm 50% thuế thu nhập doanh nghiệp cho 5 năm tiếp theo, khuyến khích doanh nghiệp kê khai tự nguyện… Nếu doanh nghiệp thực hiện tốt nên có chính sách khen thưởng, hỗ trợ truyền thông…Tức phải tạo cho họ những lợi ích.

Nên cân nhắc thành lập trung tâm hướng dẫn thành lập doanh nghiệp tư nhân miễn phí. Chẳng hạn lĩnh vực trọng điểm, cần có định hướng đầu tư của Nhà nước, ưu tiên cho doanh nghiệp tư nhân, khuyến khích doanh nghiệp tư nhân tham gia dự án quốc gia với tỷ trong nhất định.

Tôi nghĩ tất cả những dự án trong lĩnh vực nào muốn phát triển phải có thông tin đầy đủ, đều có sự bảo đảm vững chắc với các cơ chế về tài chính, chính sách minh bạch, rõ ràng thì sẽ thu hút được tư nhân tham gia. Cụ thể như dự án ở ngành nào, cơ quan nào được giao chịu trách nhiệm, ưu đãi thuế bao nhiêu…

Trong Nghị quyết 68 hiện nay là miễn thuế 3 năm đối với những doanh nghiệp nhỏ và vừa sau khi thành lập. Nhưng quan trọng trong 3 năm đó họ có thể có lãi hay không hay vẫn khó khăn.

Hiện nay, chúng ta đang có nhiều ưu đãi cho doanh nghiệp FDI. Theo Luật đầu tư nước ngoài miễn thuế lợi tức tối đa 4 năm kể từ khi bắt đầu kinh doanh, giảm 50% số thuế phải nộp tối đa trong 4 năm tiếp theo (tuỳ theo lĩnh vực ngành nghề khuyến khích đầu tư hoặc địa bàn hoạt động).

Theo tôi nghĩ nếu đã áp dụng cho tập đoàn lớn như vậy, đã “trải thảm đỏ” như vậy thì cũng nên áp dụng cho doanh nghiệp vừa và nhỏ theo mức ưu đãi thấp nhất như FDI.

Xin cảm ơn ông!

Phan Trang