Trung Quốc đang từng bước khẳng định tham vọng tự chủ nguồn cung trái cây nhiệt đới. Sau nhiều năm nghiên cứu, quốc gia tỷ dân này đã trồng thành công thanh long và gần đây là sầu riêng – “vua của các loại trái cây” của Đông Nam Á. Việc mở rộng diện tích canh tác cho thấy chiến lược giảm phụ thuộc vào nhập khẩu, đồng thời đáp ứng nhu cầu ngày càng lớn trong nước.
Từ loại trái cây nhập khẩu thành ngành trồng trọt quy mô lớn
Thanh long vốn không phải cây bản địa của Trung Quốc mà được du nhập từ Việt Nam và một số nước Đông Nam Á, ban đầu chủ yếu dưới dạng nhập khẩu phục vụ tiêu dùng trong nước. Đến khoảng năm 1990, khi người dân Trung Quốc nhìn ra tiềm năng lớn của trái cây này, thanh long bắt đầu được trồng thử nghiệm tại Quảng Tây và một số địa phương khác.
Trong hơn 10 năm đầu, ngành trồng thanh long ở Trung Quốc gần như giậm chân tại chỗ. Trước năm 2012, diện tích trồng thanh long trên cả nước chưa tới 50.000 mẫu Anh (khoảng 3.300ha). Việc thụ phấn cho hoa vào ban đêm vẫn được làm thủ công.
Bước ngoặt của ngành thanh long Trung Quốc bắt đầu từ năm 2012. Các mô hình trồng một hàng, hai hàng được thử nghiệm, nâng mật độ 400-500 gốc lên 800-2.200 gốc/mẫu (tương đương hơn 666m2). Đặc biệt, công nghệ chiếu sáng bổ sung ban đêm mở ra khả năng thu hoạch quanh năm, tăng 9-11 lứa quả lên tới 13-15 lứa.
Bên cạnh đó, nhờ hỗ trợ lớn của chính quyền địa phương, đặc biệt từ sau năm 2013, Quảng Tây triển khai mạnh mẽ “Dự án trái cây chất lượng cao”, giúp ngành thanh long địa phương chuyển từ mô hình trồng nhỏ lẻ sang sản xuất quy mô lớn.
Đến năm 2021, diện tích trồng thanh long Trung Quốc đã vượt 67.000ha, với sản lượng khoảng 1,6 triệu tấn, trở thành quốc gia trồng thanh long quy mô lớn nhất thế giới (Ảnh: Ifeng).
Trong chưa đầy 10 năm, diện tích trồng thanh long ở Trung Quốc đã tăng gấp 15 lần. Đến năm 2021, diện tích đã vượt 67.000ha, với sản lượng khoảng 1,6 triệu tấn. Trung Quốc đã vượt Việt Nam trở thành quốc gia trồng thanh long quy mô lớn nhất thế giới với đủ loại giống từ thanh long ruột trắng, ruột đỏ đến cả giống thanh long ruột vàng.
Sự tăng trưởng nhanh chóng của sản lượng thanh long ở Trung Quốc không chỉ nhờ quy mô mở rộng liên tục mà còn nhờ những tiến bộ trong công nghệ canh tác, giúp tăng năng suất. Từ năm 2016-2020, năng suất thanh long của Trung Quốc đã tăng từ 1,24 tấn lên 1,54 tấn trên một mẫu, tăng 23,82%.
Tại Nam Ninh, vùng trồng thanh long được ứng dụng nhiều công nghệ hiện đại. Các mô hình trồng thanh long theo một hàng và hai hàng được cải tiến từ kỹ thuật trồng nho; hệ thống đèn LED chiếu sáng ban đêm do nông dân tự nghiên cứu; hệ thống tưới nhỏ giọt tích hợp nước – phân bón và phun thuốc tự động.
Hạ tầng sản xuất cũng được đồng bộ, kho lạnh và xưởng phân loại đặt ngay tại vườn. Từ sản xuất, giám sát đến bảo quản cũng áp dụng công nghệ số. Đặc biệt, hệ thống quản lý thông minh theo dõi liên tục nhiệt độ, độ ẩm đất và môi trường, kết hợp công nghệ làm lạnh 4 cấp độ trong kho bảo quản.
Một vườn thanh long tại Trung Quốc vào ban đêm, hệ thống đèn được treo trên cao chiếu xuống từng cây để kích thích ra hoa (Ảnh: Kênh tin tức Quảng Tây).
Hiện nay, thanh long Trung Quốc chủ yếu được phân bố ở Quảng Tây, Quảng Đông, Quý Châu, Vân Nam, Hải Nam và các vùng khác. Quảng Tây và Quảng Đông là 2 vùng trồng chính, chiếm khoảng 70% diện tích.
Trong đó, Nam Ninh (Quảng Tây) là địa phương có sản lượng hàng năm đạt hơn 430.000 tấn, với diện tích khoảng 188.000 mẫu Anh (tương đương hơn 12.500ha), tính đến năm 2023. Nam Ninh chiếm khoảng một phần năm tổng diện tích trồng thanh long cả nước, trở thành một trong những vùng sản xuất thanh long lớn nhất Trung Quốc.
Sầu riêng – mắt xích mới trong chiến lược trái cây “made in China”
Sau sự thành công của thanh long, sầu riêng được xem là “tham vọng lớn” tiếp theo của người dân Trung Quốc. Thị trường tiêu thụ sầu riêng lớn nhất thế giới đang đẩy mạnh thử nghiệm trồng loại trái cây này ngay tại tỉnh Hải Nam, với kỳ vọng tự chủ nguồn cung.
Nhờ lợi thế khí hậu nhiệt đới tại một số tỉnh phía Nam cùng với nỗ lực nghiên cứu và ứng dụng khoa học công nghệ, Trung Quốc đã bước đầu trồng thành công sầu riêng và thu được trái sau gần 10 năm, kể từ 2018 khi đưa sầu riêng vào canh tác quy mô lớn. Để tăng tỷ lệ thành công, nhiều doanh nghiệp mời chuyên gia sầu riêng từ Thái Lan và Malaysia sang chia sẻ kinh nghiệm.
Các mô hình canh tác cũng được điều chỉnh cho phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng địa phương, dưới sự hỗ trợ kỹ thuật từ Viện Khoa học Nông nghiệp Nhiệt đới Trung Quốc và Viện Khoa học Nông nghiệp Hải Nam. Nhờ đó, tỷ lệ sống của cây trồng đã đạt tới 98%.
Năm 2023, khoảng 1.400 mẫu Anh (567ha) sầu riêng tại thành phố Tam Á (tỉnh Hải Nam) bắt đầu cho thu hoạch, đạt sản lượng khoảng 50 tấn – đánh dấu vụ thu hoạch quy mô lớn đầu tiên của sầu riêng nội địa Trung Quốc.
Khu trồng sầu riêng ở Tam Á, Hải Nam, xung quanh các cây sầu riêng được lắp đặt giàn sắt để phòng chống bão và các thiên tai khác (Ảnh: Getty).
Sang năm 2024, diện tích sầu riêng cho quả tại Hải Nam đã tăng lên khoảng 4.000 mẫu Anh (1.619ha), với sản lượng ước đạt 260 tấn. Năm nay, sản lượng sầu riêng nội địa Trung Quốc dự kiến đạt gần 2.000 tấn, diện tích trồng đạt khoảng gần 20.000ha, theo Sohu.
Nói với Tân Hoa Xã, nhiều doanh nghiệp nông nghiệp cho rằng với năng suất trung bình 40-50 quả mỗi cây, giá trị sản xuất đạt 1,2-1,5 triệu nhân dân tệ/ha, sầu riêng sẽ sớm trở thành một “điểm nóng” mới của ngành nông nghiệp nước này.
Những năm gần đây, tỉnh Hải Nam đặc biệt chú trọng phát triển loại cây này. Cụ thể, năm 2020, Sở Khoa học và Công nghệ Hải Nam đưa sầu riêng vào danh mục trọng điểm được hỗ trợ nghiên cứu, đến năm 2022, Sở Nông nghiệp và Nông thôn tỉnh tiếp tục xếp sầu riêng là một trong 17 ngành công nghiệp được ưu tiên phát triển… Diện tích trồng sầu riêng ở Hải Nam dự kiến sẽ đạt khoảng 100.000 mẫu (tương đương hơn 6.600ha) trong vòng 2-3 năm tới.
Để phát triển các giống sầu riêng phù hợp với khí hậu Hải Nam, Viện Nghiên cứu Trái cây thuộc Viện Khoa học Nông nghiệp Hải Nam đang tích cực sưu tầm nguồn gen sầu riêng chất lượng cao trong và ngoài nước.
Tính đến nay, đơn vị này đã thu thập hơn 60 giống sầu riêng từ Malaysia, Thái Lan, Việt Nam và một số quốc gia khác. “Chúng tôi đang áp dụng các kỹ thuật lai tạo giống và đột biến bằng bức xạ để chọn ra những giống mới có khả năng chống chịu tốt, chất lượng cao”, Phó Viện trưởng Viện nghiên cứu trái cây cho biết.
Sự cải tiến và đổi mới trong kỹ thuật trồng đã giải quyết vấn đề “khó thích nghi với thổ nhưỡng và khí hậu” của sầu riêng tại Trung Quốc. (Ảnh: Visual China).
Theo China News, giá sầu riêng trồng trong nước năm nay đã giảm còn khoảng 50 nhân dân tệ/kg (hơn 180.000 đồng/kg) với sầu riêng Monthong. Tuy nhiên, sầu riêng Musang King và Black Thorn được trồng tại Hải Nam vẫn ở mức cao, có giá tới 85-200 nhân dân tệ/kg (310.000-750.000 đồng/kg).
Chia sẻ với Tân Hoa Xã, ông Du Baizhong, Chủ tịch Hiệp hội Sầu riêng Hải Nam kiêm Tổng giám đốc Công ty Nông nghiệp Youqi, lý giải sầu riêng Hải Nam được thu hoạch khi chín ngay trên cây, nên có vị ngọt đậm, hương thơm rõ nét và phần thịt mềm, dẻo hơn. Theo ông, chính sự khan hiếm cùng chất lượng vượt trội đã đẩy giá loại sầu riêng trong nước lên cao, ngang bằng với các dòng sầu riêng nhập khẩu cao cấp.
Tuy nhiên, Trung Quốc đang đối mặt với nhiều thách thức khi phát triển cây ăn quả nhiệt đới trong bối cảnh nhu cầu tiêu dùng gia tăng nhanh. Trước hết là yếu tố khí hậu. Tại Hải Nam, địa phương này vẫn gặp nhiều trở ngại như nguồn đất hạn chế và dễ bị ảnh hưởng bởi bão, khiến sản lượng sầu riêng trong mùa mưa không ổn định và chi phí sản xuất cao hơn nhiều so với khu vực Đông Nam Á
Chẳng hạn, theo Produce Report, trong tháng 6 vừa qua, một cơn bão đã gây thiệt hại nghiêm trọng cho các vùng trồng sầu riêng chính ở Hải Nam bao gồm Tam Á, Lạc Đông và Bảo Đình. Nhiều quả sắp thu hoạch bị gió thổi rụng, thân cây bị gãy và bật gốc; từ vài chục đến vài trăm cây bị thiệt hại nặng.
Một số vườn sầu riêng ở Hải Nam đang gặp phải những vấn đề như thụ phấn kém và tỷ lệ đậu quả thấp, do các yếu tố như chất lượng cây giống, quản lý canh tác và điều kiện khí hậu (Ảnh: Sohu).
Bên cạnh đó, ông Hoàng Hải Kiệt, Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu trái cây thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Nông nghiệp Hải Nam cho rằng việc trồng sầu riêng đòi hỏi sự chăm sóc cẩn thận tuy nhiên một số nông dân thiếu kỹ năng dẫn đến năng suất không ổn định. “Ngoài ra, việc phòng trừ sâu đục thân, rầy lá, cùng các khâu thụ phấn nhân tạo hay giữ hoa, giữ quả vẫn là những “nút thắt” công nghệ cần sớm được nghiên cứu và khắc phục”, ông nói.
Không chỉ vậy, hiện nay phần lớn diện tích trồng tại Trung Quốc dựa vào giống nhập khẩu như Monthong, Musang King hay Black Thorn, trong khi chưa có giống nội địa nào.
Theo ông Kiệt, giống Musang King có khả năng thích ứng khá tốt, Black Thorn có giá trị kinh tế cao, song đều đòi hỏi kỹ thuật chăm sóc cẩn thận. Trong khi đó, giống Monthong – vốn nổi tiếng dễ đậu quả lại gặp tình trạng múi sượng, độ ngọt chưa đạt chuẩn khi trồng tại Hải Nam, khiến chất lượng giảm sút.
Thái Lan, Việt Nam, Malaysia xoay xở ra sao?
Việc Trung Quốc “ráo riết” mở rộng diện tích trồng sầu riêng không chỉ cho thấy tham vọng tự chủ nguồn cung, mà còn đặt ra sức ép lớn đối với các quốc gia xuất khẩu hàng đầu như Thái Lan và Việt Nam.
Thái Lan đang nỗ lực đẩy mạnh chiến lược nâng cao chất lượng, gắn nhãn vùng trồng và truy xuất nguồn gốc, còn Việt Nam cũng chú trọng tăng cường diện tích đạt chuẩn xuất khẩu, kiểm soát chất lượng và mở rộng thêm các thị trường mới ngoài Trung Quốc.
Cụ thể, sau sự việc sầu riêng xuất khẩu của Thái Lan sang Trung Quốc bị phát hiện có nhiễm chất Basic Yellow 2 (BY2), Bộ Nông nghiệp và Hợp tác Thái Lan đã xây dựng các tiêu chuẩn nghiêm ngặt cho xuất khẩu sầu riêng, quy định hàm lượng khô tối thiểu của múi cho các giống Monthong (32%), Chanee (30%) và Kra Dum (28%) để ngăn chặn việc xuất khẩu trái kém chất lượng, theo Thaitimes.
Thái Lan đẩy mạnh chiến lược nâng cao chất lượng, gắn nhãn vùng trồng và truy xuất nguồn gốc (Ảnh: Bangkok Post).
Bên cạnh đó, mọi lô sầu riêng từ Thái Lan xuất khẩu sang Trung Quốc buộc phải kiểm tra các loại vi sinh gây bệnh (chẳng hạn Salmonella, E. coli), kim loại nặng (cadmium) và các chất bị cấm như BY2. Ngoài ra, Thái Lan cũng đang đẩy mạnh xuất khẩu sang Trung Quốc bằng vận tải đường sắt nhằm rút ngắn thời gian, cắt giảm chi phí và đảm bảo chất lượng trái cây tươi.
Với Việt Nam, các cơ quan chức năng đang đẩy mạnh triển khai các biện pháp kiểm soát an toàn thực phẩm và truy xuất nguồn gốc để ứng phó với thực trạng cạnh tranh và thách thức từ Trung Quốc.
Mới đây, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng đã ban hành Quy trình kiểm soát an toàn thực phẩm đối với quả sầu riêng tươi xuất khẩu (có hiệu lực từ ngày 4/8). Theo đó, quy trình kiểm soát an toàn thực phẩm cho sầu riêng tươi xuất khẩu bao phủ toàn bộ từ trồng trọt, thu hoạch, vận chuyển đến đóng gói, xuất khẩu, đồng thời yêu cầu đăng ký, thẩm định và chứng nhận an toàn cho các lô hàng.
Các cơ sở trồng và đóng gói phải đáp ứng tiêu chuẩn truy xuất nguồn gốc, xử lý sản phẩm không an toàn và tuân thủ các chứng nhận như GAP, HACCP, ISO 22000… Sản phẩm xuất khẩu phải đạt giới hạn dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, kim loại nặng theo quy chuẩn Việt Nam và yêu cầu thị trường nhập khẩu, đồng thời ghi nhãn và có tên trong danh sách được cơ quan thẩm quyền công nhận.
Malaysia cũng đang tích cực thúc đẩy xuất khẩu sầu riêng, đặc biệt là sang thị trường Trung Quốc, tận dụng cơ hội từ nhu cầu ngày càng tăng và việc mở cửa thị trường. Trước đó, vào tháng 6/2024, Malaysia đã ký thành công Nghị định thư về yêu cầu Kiểm dịch Thực vật đối với xuất khẩu sầu riêng tươi sang Trung Quốc, mở ra cơ hội tiếp cận thị trường mới cho mặt hàng này của Malaysia.
Để hỗ trợ những người trồng sầu riêng ở tiểu bang Pahang, Bộ Nông nghiệp và An ninh lương thực Malaysia đã bố trí những khu vực chuyên canh dành riêng cho sầu riêng. Bên cạnh đó, triển khai Dự án phát triển vườn cây ăn quả dài hạn, qua đó 4.762 nông dân đã được hưởng lợi, nhận hỗ trợ về hạ tầng sản xuất, tư vấn kỹ thuật và trang thiết bị nông nghiệp.
