Kẻ thức thời và cuộc đào thoát ngoạn mục
Tại Trung Sơn, một thành phố công nghiệp sầm uất thuộc Vùng Vịnh Lớn (Trung Quốc), không khí dường như đã bớt căng thẳng. “Xuất khẩu sang Mỹ đã trở lại bình thường”, ông Lai Jinsheng, Tổng giám đốc của EK Inc., một công ty đèn sân khấu chuyên nghiệp, chia sẻ. Một chính sách giảm thuế tạm thời trong 90 ngày của Washington đã mở ra một “cơ hội vàng”, cho phép các container hàng tồn kho bị trì hoãn nhiều tháng cuối cùng cũng được lên đường.
Nhưng ông Lai và những người như ông biết rõ, đây chỉ là một “khoảng lặng ngắn ngủi trong cơn bão”. “Cơn bão” thuế quan đã giáng một đòn đau đớn, không chỉ làm giảm lợi nhuận mà còn phơi bày sự mong manh của mô hình phụ thuộc vào thị trường duy nhất. “Vì khách hàng Mỹ là bên gánh thuế, doanh số của họ bị ảnh hưởng, dẫn đến nhu cầu giảm và kéo theo số lượng đơn hàng của chúng tôi cũng giảm theo”, ông phân tích.
Tuy nhiên, thay vì ngồi chờ đợi trong thế “phòng thủ bị động”, những doanh nghiệp như EK Inc. đã chọn một con đường khác, đó là “tiến hóa chủ động”. Đối với họ, cuộc chiến thương mại không phải là dấu chấm hết, mà là một hồi chuông cảnh tỉnh đắt giá, một cú hích buộc họ phải thực hiện một cuộc đại phẫu toàn diện.
EK Inc. đã nhanh chóng đa dạng hóa thị trường. Giờ đây, với công ty này, Mỹ chỉ còn chiếm 30% doanh thu xuất khẩu, nhường chỗ cho châu Âu (40%) và các thị trường châu Á khác (30%). Họ không chỉ tìm kiếm khách hàng mới mà còn xây dựng cả một nhà máy tại Malaysia, một bước đi chiến lược nhằm né tránh các hàng rào thuế quan và tiến gần hơn đến các thị trường mới nổi.
Quan trọng hơn, họ đã thực hiện một bước nhảy vọt trên chuỗi giá trị. Thay vì chỉ là một nhà sản xuất vô danh, EK Inc. đã quyết định trở thành một thế lực toàn cầu. Tháng 5 vừa qua, công ty gây chấn động ngành khi công bố thâu tóm 100% cổ phần của Claypaky, một thương hiệu chiếu sáng sân khấu huyền thoại của Italy. Thương vụ này không chỉ là một vụ mua bán mà là một lời tuyên bố: một công ty Trung Quốc giờ đây đã sở hữu một biểu tượng công nghệ và thiết kế của châu Âu, nắm trong tay cả di sản và tương lai của ngành.
Câu chuyện của EK Inc. không phải là duy nhất. Cách đó không xa, Công ty Thiết bị gas & điện Quảng Long cũng đang viết nên câu chuyện sinh tồn của riêng mình. Từng có 90% đơn hàng xuất khẩu phụ thuộc vào thị trường Mỹ trước năm 2018, giờ đây con số đó đã giảm xuống 70% và mục tiêu là 50% trong 3 năm tới.
“Nhờ tham gia các triển lãm quốc tế trước đó, chúng tôi đã xây dựng được mạng lưới khách hàng ngoài Mỹ”, ông Lương Nhụy Cơ, Phó tổng giám đốc công ty cho biết. Những đơn hàng từ Hàn Quốc, Nhật Bản tuy nhỏ hơn nhưng lại mang về biên lợi nhuận tốt và quan trọng nhất là sự ổn định.
Những doanh nghiệp này chính là bộ mặt mới của “Made in China”: linh hoạt, đa dạng, và không ngừng vươn lên. Họ đã biến nguy cơ từ cuộc chiến thương mại thành cơ hội để tái định vị bản thân trên bản đồ toàn cầu.
Công nhân đang tất bật lắp ráp các sản phẩm chiếu sáng tại EK Inc, một đơn vị tiên phong trong ngành đèn sân khấu chuyên nghiệp, ở thành phố Trung Sơn, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc (Ảnh: Qiu Quanlin/ China Daily).
Người mắc kẹt và “cái bẫy OEM”
Tuy nhiên, bên cạnh câu chuyện thành công như của EK Inc. lại có vô số những câu chuyện về sự bế tắc. Cách đó hàng trăm dặm, bà Lý, chủ một xưởng sản xuất xe đạp lâu năm, đang nếm trải mặt trái của cuộc chiến thương mại. Giống như hàng chục nghìn doanh nghiệp khác, bà đang bị mắc kẹt.
Khi Bắc Kinh kêu gọi các nhà xuất khẩu chuyển hướng sang thị trường nội địa để bù đắp thiệt hại, bà Lý đã nhìn thấy một tia hy vọng. Bà vội vã đăng ký tham gia chương trình hỗ trợ trị giá 200 tỷ nhân dân tệ (27,41 tỷ USD) của gã khổng lồ thương mại điện tử JD.com. Nhưng nhiều ngày trôi qua, hồ sơ của bà vẫn nằm im.
Khi liên hệ, bà nhận được một câu trả lời phũ phàng, đó là chính sách này chỉ dành cho các nhà bán hàng đã có sẵn cửa hàng. “Nhân viên chăm sóc khách hàng thậm chí còn chưa từng nghe đến bất kỳ chương trình hỗ trợ đặc biệt nào”, bà Lý cay đắng kể lại.
Vấn đề của bà không nằm ở bộ máy hành chính quan liêu. Nó phơi bày một “cái bẫy” chết người đã định hình nên phần lớn nền kinh tế xuất khẩu của Trung Quốc trong nhiều thập kỷ: cái bẫy của nhà sản xuất theo hợp đồng (OEM).
Bà Lý và những người như bà là những bánh răng vô hình trong cỗ máy sản xuất toàn cầu. Họ sản xuất ra những chiếc xe đạp chất lượng cao, nhưng chúng lại mang thương hiệu của một khách hàng Mỹ. “Bán chúng tại Trung Quốc sẽ vi phạm luật sở hữu trí tuệ”, bà giải thích. Họ không có thương hiệu riêng, không có kênh phân phối, không có kinh nghiệm marketing, và không có quyền bán sản phẩm do chính mình làm ra tại quê hương.
Lời than thở của bà chất chứa sự bất lực của cả một thế hệ doanh nhân: “Mỗi năm chúng tôi xuất khẩu tới hàng trăm triệu nhân dân tệ. Điều đó chẳng lẽ không có giá trị gì sao?”.
Câu trả lời, một cách tàn nhẫn, là giá trị đó thuộc về thương hiệu mà họ gia công, không phải họ. Họ là những bậc thầy về sản xuất, nhưng lại là những kẻ học việc trong cuộc chơi thương hiệu và thị trường. Chính phủ có thể đưa ra những gói hỗ trợ khổng lồ, nhưng không thể trao cho họ thứ họ thiếu nhất: một thương hiệu và quyền tiếp cận thị trường.
Cuộc phân hóa và tương lai của chuỗi cung ứng
Câu chuyện tương phản giữa ông Lai và bà Lý không chỉ là hai số phận riêng lẻ. Nó đại diện cho một cuộc phân hóa sâu sắc và không thể đảo ngược đang diễn ra bên trong nền kinh tế Trung Quốc. Cuộc chiến thương mại chỉ là chất xúc tác, làm tăng tốc một quá trình đã âm ỉ từ lâu.
Một bên là những “kẻ thức thời” như EK Inc., những người đã sớm nhận ra sự nguy hiểm của việc bỏ tất cả trứng vào một giỏ. Họ đã âm thầm xây dựng năng lực R&D, tìm kiếm thị trường mới, và quan trọng nhất là khao khát xây dựng thương hiệu riêng. Đối với họ, thuế quan là một cú sốc, nhưng cũng là cơ hội cuối cùng để dứt khoát “ly hôn” với mô hình gia công giá rẻ. Họ đang trên đường trở thành những tập đoàn đa quốc gia thực thụ, cạnh tranh sòng phẳng với các đối thủ phương Tây.
Bên còn lại là những “người mắc kẹt” như bà Lý. Họ là xương sống của “công xưởng thế giới” trong quá khứ, nhưng lại đang đối mặt với một tương lai bấp bênh. Bị kẹp giữa hàng rào thuế quan ở thị trường xuất khẩu và rào cản sở hữu trí tuệ ở thị trường nội địa, lựa chọn của họ ngày càng bị thu hẹp.
Nhiều nhà sản xuất Trung Quốc đối mặt với khó khăn trong nước giữa căng thẳng thương mại và thuế quan (Ảnh: SCMP).
Cuộc phân hóa này sẽ định hình lại không chỉ nền kinh tế Trung Quốc mà cả chuỗi cung ứng toàn cầu. Kỷ nguyên của một “Made in China” đơn khối, đồng nhất đã vĩnh viễn kết thúc. Thay vào đó là một bức tranh phức tạp hơn:
Sự trỗi dậy của các tập đoàn đa quốc gia Trung Quốc: Các công ty như EK Inc. sẽ không chỉ bán hàng ra thế giới, mà còn mua lại các thương hiệu, công nghệ và đặt nhà máy trên khắp thế giới, tạo ra một mạng lưới sản xuất và thương mại mới.
Sự dịch chuyển của các chuỗi cung ứng cấp thấp: Các nhà sản xuất bị mắc kẹt, nếu muốn tồn tại, sẽ phải tìm kiếm khách hàng ở các thị trường khác hoặc chấp nhận một cuộc chiến về giá ngày càng khốc liệt, có thể dẫn đến việc các đơn hàng gia công giá rẻ sẽ tiếp tục dịch chuyển sang các quốc gia khác như Ấn Độ hay Mexico.
Thị trường nội địa là một chiến trường mới: Việc chinh phục thị trường nội địa Trung Quốc không phải là một lối thoát dễ dàng mà là một cuộc chiến hoàn toàn mới, đòi hỏi những kỹ năng về thương hiệu và marketing mà nhiều nhà xuất khẩu đơn thuần không có.
Cuộc chiến thuế quan đã phơi bày một sự thật không thể chối cãi: trong nền kinh tế toàn cầu đầy biến động, năng lực sản xuất thôi là chưa đủ. Khả năng thích ứng, đổi mới và sức mạnh của thương hiệu mới là những yếu tố quyết định sự sống còn. Tại Trung Sơn và vô số các trung tâm công nghiệp khác, cuộc chọn lọc tự nhiên đang diễn ra một cách khốc liệt, và từ đó, những người chiến thắng và kẻ thua cuộc của kỷ nguyên kinh tế mới đang dần lộ diện.
